Читать онлайн книгу "Очерки по истории Казанского ханства / Казан ханлыгы"

Очерки по истории Казанского ханства / Казан ханлыгы
Михаил Георгиевич Худяков


РљТЇРї еллар дәвамында Р?дел-Урал регионының С‚У©СЂРєРё Т»У™Рј фин-СѓРіРѕСЂ халыклары этник-РјУ™РґУ™РЅРё Т»У™Рј социаль-СЃУ™СЏСЃРё үсешен У©Р№СЂУ™РЅТЇРіУ™ Р·СѓСЂ РєУ©С‡ куйган күренекле галимнең Р±Сѓ хезмәте тулысынча Казан ханлыгы тарихына багышланган.

Китап авторның тууына 125 ел тулу уңаеннан нәшер ителә.





Михаил Худяков

Казан ханлыгы








Русчадан Ркаил Зәйдулла тәрҗемәсе








Худяков Михаил Георгиевич

Очерки по истории Казанского ханства

Перевод на татарский язык

Зайдуллина Ркаила Рафаиловича

Казань. Татарское книжное издательство. 2019

На татарском языке








© Татарстан китап нәшрияты, 2019

© Зәйдуллин Р. Р., тәрҗ., кереш сүз, 2019




Саргаймас сәхифәләр


Сталин репрессияләре вакытында һәлак булып, илленче еллар башында акланган булса РґР°, Михаил РҐСѓРґСЏРєРѕРІРЅС‹ТЈ тарихи әсәрләрен совет чорында яңадан нәшер итмәделәр. Чынлыкта СѓР» онытылырга дучар ителгән тарихчы РёРґРµ. РњРѕТЈР°, минем карашымча, аның С‚У©Рї хезмәте – «Очерки РїРѕ истории Казанского ханства» әсәрендә татар халкының үткәненә, аның гел сүгелеп, «юлбасарлар дәүләте» РґРёРї яманат алган дәүләтенә хәерһахлыгы сәбәпче булды. Безгә Р±РёС‚ РјУ™РєС‚У™РїР»У™СЂРґУ™ РґУ™, югары СѓРєСѓ йортларында РґР° Казан ханлыгының яулап алынуын «прогрессив күренеш» РґРёРї әйтеп тордылар. У? РҐСѓРґСЏРєРѕРІ үзенең әлеге РјУ™С€Т»ТЇСЂ хезмәтендә татар дәүләтенең җимерелүен коточкыч фаҗига буларак тасвирлый. «Октябрь түнтәрелешеннән СЃРѕТЈ гына укый-язарга У©Р№СЂУ™РЅРіУ™РЅ халыкның, СЏРЅУ™СЃРµ, шундый югары мәдәнияткә ирешкән дәүләте ничек була алсын?!В» Нәтиҗәдә РҐСѓРґСЏРєРѕРІРЅС‹ТЈ әлеге У™СЃУ™СЂРµ РґУ™, татар халкының РјУ™РґУ™РЅРё мирасына багышланган башка хезмәтләре РґУ™ үзгәртеп РєРѕСЂСѓ елларында гына РґУ©РЅСЊСЏРіР° чыкты. Тарихчының ТЇР·Рµ турында РґР° язмалар матбугатта күренде. Алар арасында Р¤У™ТЇР·РёСЏ Бәйрәмованың тәфтишле хезмәте аеруча игътибарга лаек.

Хакыйкать иртәме-соңмы барыбер өскә бәреп чыга ул! 1923 елда ук басылган «Казан тарихы» әсәре (без әлеге очеркларны татарча шулай атарга булдык), ниһаять, берничә мәртәбә рус телендә нәшер ителеп, киң катлау укучы кулына барып иреште. Мәгълүм даирәләр әлеге гүзәл сәхифәләрнең саргаеп, тарих тузанына әвереләчәгенә өмет итсә дә, Худяков тасвирлаган тарих безнең җаһиллек сөременнән томаланган күзебезне ачып җибәрде.

РЈРЅ ел элек, театрда очрашкач, остазым Миркасыйм Госманов көтмәгәндә РјРёТЈР°: «Худяковның китабын татарчага тәрҗемә РёС‚У™СЂРіУ™ теләгең СЋРєРјС‹?В» – РґРёРї СЃТЇР· кушты. Бу сорау минем өчен башта сәер тоелды. Хәзер Р±РёС‚ татар тарихчылары РґР° хезмәтләрен русча СЏР·Р° торган заман. Р§У©РЅРєРё аларның кайберләре, ТЇР·Р»У™СЂРµ татар булса РґР°, татар телендә СЏР·Сѓ түгел, СЃУ©Р№Р»У™Рј телен РґУ™ белми. У?лбәттә, татар тарихын чит телдә СЏР·Сѓ РґР° гаеп түгел, хәтта РєРёСЂУ™Рє СЌС€ – шул рәвешле СѓР» РєРёТЈСЂУ™Рє РґУ©РЅСЊСЏРіР° чыга, башка илләрдә РґУ™ халкың турында мәгълүмат тарала… Р›У™РєРёРЅ шунысы РґР° РјУ™РіСЉР»ТЇРј: берәр халыкның тарихы турында язарга җыенган чит РёР» галимнәре РёТЈ беренче итеп аның телен У©Р№СЂУ™РЅУ™, С‡У©РЅРєРё асыл чыганакларны белү өчен РґУ™, әлеге халыкның рухын аңлау өчен РґУ™ Р±Сѓ – табигый С…У™Р».

«Кирәк микән бу эш? – дидем мин Миркасыйм агага. – Хәзер бит русча укый белмәгән татар юк». «Кирәк! – диде ул, аңа гына хас булганча өздереп. – Аны татар теленә тәрҗемә итү безнең бурыч! Михаил Георгиевичның рухына бер дога булып ирешергә тиеш ул!» Бу сүзләргә ничек каршы төшәсең?

Дөрес, РјРёТЈР° кадәр ТЇРє әлеге У™СЃУ™СЂРЅРµ татар теленә тәрҗемә РёС‚ТЇ омтылышы булган РёРґРµ. Үзем эшләгән В«Р?дел» журналының баш РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂРµ Р¤У™РёР· Зөлкарнәй китаптан өзекләрне 1990 елда СѓРє берничә санда бастырып чыгарды. Гомере булса, бәлки, СѓР» аны тулысынча РґР° башкарып чыккан булыр РёРґРµ, тик нишлисең, язмыштан узмыш СЋРє. Телебезнең хасиятен нечкә тойган РјУ™СЂС…ТЇРј дустымның әлеге эше РґУ™ РјРёТЈР° СЏСЂРґУ™Рј итеп, әлеге игелекле, У™РјРјР° шактый катлаулы хезмәткә рухландырып торды. Терминология мәсьәләсенә килгәндә, РјРёРЅ Һади Атласиның РјУ™РіСЉР»ТЇРј тарихи хезмәтләренә таяндым.

У?леге әсәрен язганда Рњ. РҐСѓРґСЏРєРѕРІРЅС‹ТЈ соңрак гыйльми әйләнешкә кергән кайбер чыганаклар белән таныш булмавын РґР° РёСЃС‚У™ тотарга РєРёСЂУ™Рє. РњУ™СЃУ™Р»У™РЅ, Шәрифинең (РљРѕР» РЁУ™СЂРёС„ РґРёРї фараз ителә) «Зафәрнамә»се, Сафа Р“У™СЂУ™Р№РЅРµТЈ поляк короленә язган хатлары. РќУ™РєСЉ менә шуларда РёРЅРґРµ РјРёРЅ СЂСѓСЃ чыганакларында Кощак РґРёРї аталган РґУ™ТЇР»У™С‚ эшлеклесенең асыл исеменә юлыктым. Кузычак углан булып чыкты СѓР». Югыйсә безнең РєТЇРї язучылар (шул РёСЃУ™РїС‚У™РЅ үзем РґУ™) аны «татарчалаштырып» Кошчак РґРёРї исемли РёРґРµ.

РљРѕР» РЁУ™СЂРёС„, РњУ©С…У™РјРјУ™РґСЉСЏСЂ кебек шагыйрьләрнең иҗаты белән таныш булмаганга, РҐСѓРґСЏРєРѕРІ Казан ханлыгы әдәбиятын РґР° читләтеп СѓР·Р°. Мондый кимчелекләрне хәзерге РєУ©РЅ күзлегеннән караганда тагын РґР° табып булыр РёРґРµ. Бигрәк С‚У™ аның тарафыннан ханлык вакытын татар халкы тарихында алтын чор буларак сурәтләнүен кимчелек РґРёРї саныйлар. Минемчә, моңарчы гел хәкарәтләнеп килгән илнең казанышларына сокланып, мөстәкыйль дәүләтнең җимерелүенә әрнеп СЏР·СѓРґР° бернинди РґУ™ кимчелек була алмый. Ханлык РґРёРіУ™РЅРґУ™ без бәйсезлекне РєТЇР·РґУ™ тотабыз Р±РёС‚! Р“У™СЂС‡У™ Казан СѓР» чакта СѓРє бөтенләй бәйсез булмаган. У?леге китапны укыганда РјРѕРЅС‹ТЈ сәбәпләрен һәркем ТЇР·Рµ эзләсен. Р›У™РєРёРЅ, кызганыч, тарих беркайчан РґР° гыйбрәт С‚У™, сабак та Р±РёСЂРјРё шул.

Шунысын да онытырга ярамый: гомеренең төп китабын язганда Михаил Худяковка әле утыз яшь тә тулмаган була.

У?СЃУ™СЂРЅРµ РјРёРЅ шактый озак тәрҗемә иттем. РђСЂР°-тирә телефоннан чылтыратып, Миркасыйм ага РјРёРЅРµ ашыктырып торды. Аллага шөкер, остазымның вафатына кадәр эшемне төгәлләдем, 2011 елда «Җыен» фонды тарафыннан гамәлгә куелган «Шәхесләребез» сериясендә Михаил РҐСѓРґСЏРєРѕРІРєР° багышлап чыгарылган китапта СѓР» санаулы укучыга барып та җитте. Рухына бер РґРѕРіР° булсын… Аннан СЃРѕТЈ тарихчының «Татар сәнгате», «Казан татарларында агач архитектурасы» Т»У™Рј башка мәкаләләрен РґУ™ ТЇР· телебезгә тәрҗемә иттем.

Шактый вакыт узганнан СЃРѕТЈ гына ачыкланды: заманында бөек язучыбыз Гаяз Р?схакый әлеге китапны төрек теленә тәрҗемә иткән РёРєУ™РЅ. Т®Р· илендә оныттырырга тырышсалар РґР°, РҐСѓРґСЏРєРѕРІРЅС‹ТЈ исеме, СѓР» язган тарих кардәш халык телендә яңгыраган. Бу шулай СѓРє игелекле хезмәтнең беркайчан РґР° эзсез югалмавы хакында сөйли. Яхшылык Т—РёСЂРґУ™ ятмый.

Китапның беренче тапкыр нәшер ителүенә тиздән йөз ел тула, әмма Казан ханлыгы тарихын Худяков кадәр җентекләп тикшергән хезмәтнең моңарчы дөньяга чыкканы юк әле. Һәм күләм, һәм сыйфат җәһәтеннән… Яңа фәнни ачышларга, өстәмә чыганакларга таянган шундый әсәрнең хәзерге заман татар тарихчылары тарафыннан язылачагына ышанасы килә. Юл инде үткән гасыр башында ук сызылган бит.

Ркаил Зәйдулла,

тәрҗемәче




Кереш


Казан ханлыгының тарихы күп сәбәпләр аркасында кызыксыну уята. Зур дәүләтнең тарихы буларак игътибарга лаек булса, ул әле гомуми, шәркый һәм рус мәдәниятләренең тарихчылары өчен дә махсус әһәмияткә ия. Нигезендә борынгы мәдәният яткан хәлдә, көчле хәрби идарә урнаштырылганнан соң, әлеге дәүләт бик тиз арада көчәеп китә, әгәр дә Көнчыгыш Ауропаның икътисади үсеше аның өчен уңайлы булса, яшәеше дә озакка сузылыр иде. Казан тарихының барышы күп кимәлдә күрше рус дәүләтенең йогынтысына бәйле, һәм ул ике мәмләкәтнең үзара көрәшен чагылдыра. Боларның берсе күптән урнашкан икътисади мөнәсәбәтләргә бәйле рәвештә тотрыклы хәлдә булса, икенчесе әүвәл бик зәгыйфь, аннары бик тиз үсешкә ирешеп, икътисад өлкәсендә үзара баглы күршесен узып китә һәм, ниһаять, басып та ала.

Казан ханлыгының тарихы – күрше дәүләттән саклану тарихы СѓР». Шушы хәвеф аның эчке тормышына РґР° биниһая С‚У™СЌСЃРёСЂ РёС‚У™: икътисади мөнәсәбәтләр РґУ™ТЇР»У™С‚ организмын икегә Р±ТЇР»У™, сәясәттә РёРєРµ агым барлыкка РєРёР»У™. Бер СЏРє, тышкы дошманның басымына яраклашып, У™ТЇРІУ™Р» – берлек, аннары РёРєРµ дәүләтнең С€У™С…СЃРё СѓРЅРёСЏСЃРµ рәвешендә уртак СЃРёРјР±РёРѕР· булдырырга теләсә, икенче СЏРє, үзара тигезлекне танып, тулы бәйсезлек өчен РєУ©СЂУ™С€ алып бара. Р?РєРµ СЏРєРЅС‹ТЈ әлеге алышы СЃУ™СЏСЃРё фикернең Т»У™Рј дәүләти ТЇР·Р°ТЈРЅС‹ТЈ үсешен С‚У™СЌРјРёРЅ РёС‚У™; гаҗәеп гыйбрәтле вакыйгаларга сәбәпче була, күренекле эшлеклеләрне тарих мәйданына чыгара – тарихчыларның игътибарын болар җәлеп итми калмаска тиеш. Р?кътисади яктан көчле дәүләтнең зәгыйфь күршене йоту процессын, У™ зәгыйфь мәмләкәтнең РёСЃУ™ РёСЃУ™РЅ калу өчен көрәшен өйрәнүчеләр өчен Казан ханлыгы тарихы Р±РёРє С€У™Рї чыганак булып тора.

Шәрык тарихчысы, хосусән татар мәдәниятен өйрәнүчеләр өчен дә Казан ханлыгының үзенчәлекле үсеш тарихы шулай ук кызыклы. Биниһая олы татар дөньясының төньяк-көнбатышындагы урман арасына урнашкан Казан ханлыгын борынгы, җирле мәдәниятле, утрак тормышлы халык тәшкил иткән. Татар мәдәнияте биредә бөтенләй аерым рәвештә – күрше халыкларның һәм чит ил булган русларның культурасы белән бәйләнештә үсә. Борынгы халыкны читтән килеп хәрби дәүләткә туплау, икътисади мөнәсәбәтләрнең катлаулылыгы, халыкара товар алмашу, колбиләүчелек һәм табигый байлыкларны комсызларча файдалану – болар барысы да Ауропа кысаларына эләккән Шәрык мәдәниятенең үзенчәлеге буларак игътибарны җәлеп итә.

Казан ханлыгы тарихы рус тарихчыларын үз кардәшләренең Көнчыгышка хәрәкәтен өйрәнү материалы буларак кына кызыксындырган. Алар күбрәк ике дәүләт арасындагы көрәшнең соңгы чорына гына – илне басып алуга, аерата Казан каласын тар-мар итүгә игътибар юнәлтә. Югыйсә бер дәүләтнең икенчесен юкка чыгару тарихы озын – аның әүвәлге өлеше гел күз уңыннан читтә кала бирде. Мәсьәләнең икътисади ягы исә яңарак кына М. Н. Покровский һәм Н. Н. Фирсов кебек галимнәрнең хезмәтләрендә чагылды. Казан ханлыгы тарихы русларның Шәрыкка таба сәяси һәм икътисади һөҗүмен өйрәнер өчен генә түгел, ә тагын бер – моңарчы әле бөтенләй өйрәнелмәгән мәсьәләне – рус дәүләтчелегенең һәм мәдәниятнең нинди гонсырлардан тәшкил булуын аныклау өчен дә бик күп мәгълүмат бирә. Татарларның рус мәдәниятенә тәэсирен инкяр итеп булмаганда, рус тарихчылары үз дәүләтләре белән тыгыз багланышта яшәгән Казан ханлыгының тарихына дикъкать итмичә кала алмыйлар.

Казан ханлыгы тарихының кайчан да булса күңел теләгәнчә җентекләп тикшереләчәгенә өмет юк. Чөнки иң төп, иң әһәмиятле чыганаклар – Казан ханлыгының дәүләт архивлары юк ителгән. Казан ханлыгында чит дәүләтләр белән дипломатик мөнәсәбәтләрнең язма шартнамәләр, ярлыклар, үзара хат алышулар шәкелендә (Нугай билеге һәм Кырым ханлыгы белән рус хөкүмәте арасындагы мондый язышулар сакланып калган) урнаштырылуын без беләбез. Дәүләт эчендә кешеләр арасындагы иҗтимагый мөнәсәбәтләр дә эш кәгазьләре ярдәмендә даими тәртипкә китерелгән – мәхкәмә эшләре, сәүдә килешүләре, үзара шартнамәләр язма рәвештә гамәлгә кергән; кешеләрдән хөкүмәт тарафыннан ясак җыю өчен җан исәбен алу исемлекләре тутырылган. Мондый эш кәгазьләре һәм документларны саклау өчен булдырылган архивлар, кызганычка күрә, илбасарлар тарафыннан тар-мар ителгән. Төп чыганаклар юкка чыгу аркасында ханлык тарихын икенчел чыганакларның парчалары ярдәмендә генә тергезеп була, ләкин алар гына бу тарихны бөтен барлыгы белән торгызырга мөмкинлек бирми.

Татар чыганакларының бик азы безнең көннәргә килеп җиткән. Болар арасына Шәрәфетдин улы Хисаметдиннең 1551 елда Спас өязе Таш-Бүләк (Ташбилге) авылында язган «Тәварихы Болгария» әсәрен кертергә була. Сирәк документлар арасында хан ярлыклары да бар, аларның берсен – Сәхиб Гәрәй хан патшалык иткән дәвергә караганын – 1912 елда Мамадыш өязендә С. Г. Вахидов табып, Атласов нәшер иткән иде. Киләчәктә мондый чыганакларның саны тагын да артыр дигән өмет бар.

Р СѓСЃ чыганакларында РёСЃУ™ РєТЇР±СЂУ™Рє мәгълүмат сакланган. Алар арасыннан Воскресение, РќРёРєРѕРЅ, София елъязмаларын, 1550 Т»У™Рј 1540 еллар өчен «Царственная книга» РЅС‹, кенәз Рђ. Рњ. РљСѓСЂР±СЃРєРёР№РЅС‹ТЈ 1552 ел явын тасвирлаган В«Р?стория РєРЅСЏР·СЏ великого РњРѕСЃРєРѕРІСЃРєРѕРіРѕВ» хезмәтен телгә алырга РєРёСЂУ™Рє. Р СѓСЃ империалистларының илбасарлык идеологиясенә берьяклы фантазия ярдәмендә чынбарлыкны бозып язылган «Казанский летописец» У™РґУ™Р±Рё У™СЃУ™СЂРµ хезмәт РёС‚У™ ала. Казан ханлыгына кагылышлы С…У™Р±У™СЂР»У™СЂРЅРµТЈ кыйммәтле бөртекләрен СЂСѓСЃ хөкүмәте белән нугай, Кырым Т»У™Рј төрек илләре арасында булган дипломатик язмалардан табып була. У?леге СЏРґРєСЏСЂР»У™СЂРЅРµТЈ русча текстлары Т»У™Рј тәрҗемәләре «Древняя Российская Вивлиофика», С‡. 27–31 (Дела Ногайские, РњРѕСЃРє. РђСЂС…. РњРёРЅ. РёРЅ. дел.); «Продолжение Древней Р РѕСЃСЃРёР№СЃРєРѕР№ Вивлиофики»; Р’. Вельяминов-Зернов нәшер иткән «Материалы для истории Крымского ханства, извлечённые РёР· РњРѕСЃРє. Гл. арх. РњРёРЅ. РёРЅ. дел» (РЎРџР±., 1864), Р’. Р”. РЎРјРёСЂРЅРѕРІРЅС‹ТЈ «Сборник некоторых важных известий Рё официальных документов касательно Турции, Р РѕСЃСЃРёРё Рё Крыма» (РЎРџР±., 1881); Р СѓСЃ тарихи җәмгыяте нәшер иткән «Памятники дипломатических сношений РњРѕСЃРєРѕРІСЃРєРѕРіРѕ государства СЃ Крымскою Рё Ногайскою ордами Рё СЃ Турциею» (РЎРџР±., 1886); Тизенгаузенның «Сборник материалов, относящихся Рє Золотой Орде» (РЎРџР±., 1884) Т»У™Рј башка басмаларда РґУ©РЅСЊСЏ РєТЇСЂРґРµ.

Казан ханлыгы тарихының аерым сәхифәләре хакындагы мәгълүматлар чит ил чыганакларында да очрый: төрек дипломатиясе документларында; кырым чыганакларында; алардан үзенең «Нotice chronologique des Khans de Crimee» хезмәтен язганда Ланглес файдалана («Voyage du Bengale a Petersbourg» әсәренә кушымта – Париж, 1802, т. III); Кайсуни-задә Недаиның (Рәммәл Хуҗа) «Тарихы Сәхиб Гәрәй хан» әсәре (СПб. университетының № 488 кулъязмасы); С. Герберштейнның «Записки о Московии» һ. б.

Казан ханлыгын басып алу турында СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅРґУ™, Р°ТЈР° кагылышлы СЂСѓСЃ чыганакларына барлык СЂСѓСЃ тарихчылары мөрәҗәгать РёС‚У™: кенәз Щербатов, Карамзин, Соловьёв Т». Р±. Казан ханлыгына махсус багышлап Рычков, Рыбушкин, Фукс, Бажанов, Перетяткович, Пинегин, Загоскин компилятив хезмәтләр язган. Казан ханлыгының әһәмиятен киметү, ватанпәрвәр фанатизм аркасында фактларны танымаслык бозып РєТЇСЂСЃУ™С‚ТЇ әлеге хезмәтләрнең уртак кимчелеге булып тора; мондый берьяклылыктан хәтта РЎ. Рњ. Соловьёв кебек дәрәҗәле галим РґУ™ азат түгел. Үзенең В«Р?сследование Рѕ Касимовских царях Рё царевичах» хезмәтендә, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ, Гали Т»У™Рј аеруча Шаһгали ханнар турында С‚У©РіУ™Р» мәгълүматларны китереп, профессор Р’. Р’. Вельяминов-Зернов фактик белешмәләрнең Т»У™Рј материалларның чын үзләрен С‚У™РєСЉРґРёРј РёС‚У™. Бары тик СЃРѕТЈРіС‹ елларда гына Рњ. Рќ. РџРѕРєСЂРѕРІСЃРєРёР№ Т»У™Рј Рќ. Рќ. Фирсовларның патриотик берьяклылыктан азат хезмәтләре РґУ©РЅСЊСЏ РєТЇСЂРґРµ. Татар тарихчылары РґР° Казан ханлыгына багышлап кайбер У™СЃУ™СЂР»У™СЂ СЏР·РґС‹: Мәрҗани, Р“. У?С…РјУ™СЂРѕРІ, Баттал, Вәлиди, У?мирхан Т»У™Рј Атласиның «Казан ханлыгы» РґРёРіУ™РЅ Р·СѓСЂ хезмәте. Казан ханлыгының тарих белеме өлкәсендә СЃРѕТЈРіС‹ СЃТЇР· диеп Р“. Газизнең (Р“. РЎ. Гобәйдуллин) «Татар тарихы» РґРёРіУ™РЅ хезмәтен әйтергә РјУ©РјРєРёРЅ.

РЇР·РјР° чыганакларның азлыгы Казан халкының аңында Т»У™Рј көнкүрешендә әлегә кадәр сакланган искелек калдыкларына: 1) телдә калган аерым төшенчәләргә; 2) риваятьләргә; 3) СЏРґРєСЏСЂ әйберләргә; 4) көнкүрештәге гадәтләргә; 5) борынгы йолаларга Р·СѓСЂ У™Т»У™РјРёСЏС‚ бирергә РјУ™Т—Р±ТЇСЂ РёС‚У™. Телдә онытылган борынгылыкны хәтердә яңартырлык төрле төшенчәләрнең Т»У™Рј атамаларның саклануы Казан ханлыгы чорындагы иҗтимагый мөнәсәбәтләрне Т»У™Рј РґУ™ТЇР»У™С‚ төзелешенең асылын ачыкларга СЏСЂРґУ™Рј РёС‚У™. Риваятьләр РёСЃУ™ Казан ханлыгы тарихында СЌР· калдырган аерым кешеләр Т»У™Рј вакыйгалар турында мәгълүмат Р±РёСЂУ™ ала. РЇРґРєСЏСЂ әйберләр ярдәмендә (кабер ташлары, китаплар, хәрабәләр, табылдыклар, көнкүреш әйберләре) татар мәдәниятенең Казан ханлыгы чорында таралыш даирәсен, куәтен күзалларга РјУ©РјРєРёРЅ. Көнкүрештәге гадәтләр шулай СѓРє борынгы мәдәниятнең РёРЅРґРµ онытылган, югалган сәхифәләрен РґУ©РЅСЊСЏРіР° кайтарырга булышлык РёС‚У™ ала. Йолалар РёСЃУ™ борынгы хокукый төшенчәләргә барып тоташа Т»У™Рј Казан ханлыгының иҗтимагый Т»У™Рј дәүләти төзелешен, халыкның аерым төркемнәре арасындагы электә булган үзара мөнәсәбәтләрне чагылдыра. У?леге СЏРґРєСЏСЂР»У™СЂРЅРµ җентекләп өйрәнергә Т»У™Рј тикшерергә РєРёСЂУ™Рє. Бу өлкә әле үзенең галимнәрен РєУ©С‚У™, Т»У™Рј РєРёР»У™С‡У™РєС‚У™ шул СЏРґРєСЏСЂР»У™СЂ турында РєТЇРї хезмәтләр РґУ©РЅСЊСЏ күрер РґРёРї ышанабыз.

У?леге хезмәтне язарга тотынганда, без, әлбәттә, Казан ханлыгы тарихын бөтен тулылыгы белән сурәтләп Р±РёСЂТЇ ниятеннән ерак тордык. Бу, бәлки, ерак РєРёР»У™С‡У™Рє эше, Т»У™Рј аны башкару аерым кешенең генә көченнән килмәс, СѓР» бер төркем галимнәрнең уртак хезмәтеннән тәшкил булыр. Казан ханлыгы тарихын тарихчыларның, архивчыларның, этнографларның, С…РѕРєСѓРє өйрәнүчеләрнең Т»У™Рј башка галимнәрнең уртак казанышыннан башка тулы килеш РґУ©РЅСЊСЏРіР° чыгарып булмас. Билгеле, без ниндидер кыю дәгъвалардан РґР° ерак торабыз. РљТЇРї чыганаклар безнең РєТЇР· уңыннан читтә калды, Т»У™Рј шушы С…У™Р» хезмәтнең сыйфатына хилафлык китерми калмагандыр. Моңарчы аз тикшерелгән, югыйсә җентекләп өйрәнелергә хакы булган әлеге тарихка белгечләрнең игътибарын юнәлтү максаты белән генә автор кулына каләм алырга РјУ™Т—Р±ТЇСЂ булды.

Шушы китапның РґУ©РЅСЊСЏРіР° чыгуына сәбәпче булган Гаяз Максудовка Т»У™Рј Р“. РЎ. Гобәйдуллинга, авторның хезмәтләренә игътибарлы булган Рќ. Рќ. Фирсовка, файдаланыр өчен ТЇР· китапханәсен С‚У™РєСЉРґРёРј иткән РјУ™СЂС…ТЇРј Рњ. Р?. Лопаткинга автор рәхмәтләрен җиткерә. Т®Р·Рµ тапкан РЎУ™С…РёР± Р“У™СЂУ™Р№ ярлыгының асыл текстыннан файдаланырга мөмкинлек Р±РёСЂРіУ™РЅРµ өчен, автор РЎ. Р“. Вахидовка аерата рәхмәтле. У?леге хезмәтне язган чорда авыр матди хәлен җиңеләйткәннәре өчен, СѓР» Р?. Р’. Т»У™Рј Рџ. Р”. Петровлар гаиләсенә РґУ™ тирән хөрмәтен белдерә. Автор шулай СѓРє Рљ. Рњ. Рахманкулов Т»У™Рј Р“. Р“. Ходаяровлар Т—РёС‚У™РєР»У™РіУ™РЅ Татар РґУ™ТЇР»У™С‚ нәшриятына Т»У™Рј әлеге хезмәтне язганда СЏСЂРґУ™РјРµ тигән һәркемгә РґУ™ СЂУ™С…РјУ™С‚ У™Р№С‚У™.




I бүлек

Ханлыкның шанлы вакыты

(1438–1487)



Казан ханлыгы Р?делнең урта Т»У™Рј С‚ТЇР±У™РЅ агымында Т—У™Р№СЂУ™Рї яткан иркен-РєРёТЈ Т—РёСЂР»У™СЂРіУ™ урнашкан була. РђРЅС‹ТЈ Р±РёР»У™РјУ™Р»У™СЂРµ 1) мәмләкәтнең татар халкы яши торган С‚У©Рї җирләрен Т»У™Рј 2) ханга буйсынып ясак түләүче башка халыклар яши торган Т—РёСЂР»У™СЂРЅРµ ТЇР· эченә алган.

Казан татарларының хәзер таралып утырган Т—РёСЂР»У™СЂРµ Татар Җөмһүриятенең чикләренә шактый СѓРє туры РєРёР»У™. РўУ©Рї татар җирләренең чикләре У©С‡ төрле чыганакны чагыштырып карагач ачыклана: 1) мөселманнарның борынгы зиратларында сакланган каберташлар; 2) Хисаметдин китабында санап кителгән калалар Т»У™Рј салалар; 3) татарлар хәзер яши торган урыннар. РўУ©Рї Т—РёСЂР»У™СЂРЅРµТЈ РёТЈ борынгы РјУ™СЂРєУ™Р·Р»У™СЂРµ Болгар, Суар Т»У™Рј Биләр С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРµ булган, Т»У™Рј, РґРёРјУ™Рє, ханлык җирләренең ТЇР·У™РіРµ-төше РґРёРї Р?дел, Кама (Чулман) Т»У™Рј Кече Чирмешән елгалары арасын, СЏРіСЉРЅРё хәзерге Спас өязен әйтергә РєРёСЂУ™Рє. РЎ. Рњ. Шпилевский китабында саналган борынгы татар зиратлары С‚ТЇР±У™РЅРґУ™РіРµ авылларда урнашкан: Мамадыш өязендә – Ядегәр авылы; Лаеш өязендә – Шомбыт елгасы буендагы РўУ™СЂР±РёСЂРґРµ Чаллысы авылы, РњРёС€У™ елгасы буендагы Чита, Рождественское (Т®РєСЂУ™С‡), Тәңкәче Т»У™Рј Ташкирмән авыллары; Казан өязендә – Р?СЃРєРµ Казан (Камай авылы), Янчура (Собакино) авылы, У?СЂС…У™СЂУ™Р№ дачасы (Кабан күле буенда), У?тнә, Карадуван авыллары; Царевококшайск өязендә – Уҗым авылы; Чабаксар өязендә – Карабаш (Елаш), Р?делмәс, РЇРј, Кадергән, РЇТЈР° Алексеевск авыллары; Козьмодемьянск өязендә – Чашлама, Күлгәш, Янчыбул авыллары; Цивильск өязендә – Елүй-Касы, Атлаш, Урай авыллары; Р—У©СЏ өязендә – Мәмәтхуҗа Сәет авылы; Тәтеш өязендә – Тәтеш С€У™Т»У™СЂРµ, Өрем, Кулган, Кошыт, Байтирәк, Р—СѓСЂ Ялчык авыллары. Борынгы мөселман зираты булган РёТЈ көнбатыштагы торак урыны – Васильсурск С€У™Т»У™СЂРµ, СѓР» Казан ханлыгы белән Р СѓСЃРёСЏ арасындагы чиккә урнашкан.

Хисаметдин әйткән чикләр, Р?делдән көнбатышка алай СѓРє сузылмаса РґР°, көнчыгышта элеккеге Казан губернасы җирләреннән РґУ™ чыгып РєРёС‚У™, монысы РЎ. Рњ. Шпилевский китабында СЋРє. Хисаметдин С‚ТЇР±У™РЅРґУ™РіРµ татар авыл-калаларын саный: Казан С€У™Т»У™СЂРµ, У?Р№С€У™, Казанбаш (Казан У©СЏР·Рµ), Р?СЃРєРµ Уҗым (Царевококшайск У©СЏР·Рµ), Р?СЃРєРµ Шырдан, Р?ммела (Бортас) Т»У™Рј Р—У©СЏ елгасы тамагындагы авыллар (Р—У©СЏ У©СЏР·Рµ), Тәтеш, Олы РљТЇРєРєТЇР· (Тәтеш У©СЏР·Рµ), Казаклар, Бирдебәк Т»У™Рј Котлы Р‘У©РєУ™С€ Чаллысы (Лаеш У©СЏР·Рµ), Бахта (Чистай У©СЏР·Рµ). РљРёР·Р»У™ТЇ чишмәсе янындагы (Чирмешән елгасы буенда), РљРёС‡ТЇ Т»У™Рј Шушма елгалары кушылган урындагы, Шушма елгасы, Р—СѓСЂ Т»У™Рј Кече Чирмешән елгалары буендагы (Чистай У©СЏР·Рµ) авыллар, Малмыж өязендәге Адай Т»У™Рј Казаклар авыллары, Алабуга, РњРёРЅР·У™Р»У™ С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРµ, Дим елгасы буендагы Кыпчак Т»У™Рј РўРёСЂРјУ™ авыллары, Агыйдел буендагы Тугашхан авылы, Ыкның югары агымындагы Субай, Зәет, Р?СЂРёРЅУ™, Чаллы, Байчура авыллары, Уфа елгасы буендагы Уршак, У?Р№ авыллары Т». Р±.

Татар халкы хәзер СЏС€У™РіУ™РЅ Т—РёСЂР»У™СЂРЅРµ борынгы авыл-калалар урнашкан Т—РёСЂР»У™СЂ белән чагыштыргач, менә РЅУ™СЂСЃУ™ күренә: татарлар Казан тирәсендәге җирләрен югалтканнар, аларны аннан СЂСѓСЃ колонизаторлары кысрыклап чыгарган; хәзерге вакытта Казанга кырык Р±РёС€ чакрымнан РґР° якынрак торган бер генә татар авылы РґР° СЋРє, аның каруы Р±Сѓ Т—РёСЂР»У™СЂРґУ™РіРµ СЂСѓСЃ авыллары барысы РґР° диярлек татар исемнәрен Р№У©СЂС‚У™; борынгы болгар җирләренең ТЇР·У™РіРµ булган кара туфраклы Спас У©СЏР·Рµ РґУ™ татарлардан бушап калган, РјРѕРЅРґР° РґР° ташкын булып руслар күчеп килгән; ханлыкның көнбатыштагы җирләреннән – РЎСѓСЂР° белән Р—У©СЏ арасыннан РґР° – мөселманнар кысрыклап чыгарылган. У? менә С‚У©РЅСЊСЏРєРєР° таба татар Т—РёСЂР»У™СЂРµ РєРёТЈУ™СЏ төшкән: Казан яныннан килгән РјУ©Т»Р°Т—РёСЂР»У™СЂ Шушма елгасы тирәсенә утырганнар. Р СѓСЃ колонизациясе кысуыннан ерактагы мөселман башкортларның авылларына якын булган көнчыгыш чикләр РёСЃУ™ элеккечә диярлек калган.

Гомумән алганда, Казан ханлыгы биләмәләренең татарлар яшәгән төп өлеше белән Татарстан Җөмһүрияте җирләре тәңгәл килә дип әйтерлек. Ләкин шунысын истән чыгармаска кирәк: ул чакта татарлар, хәзерге кебек утрау-утрау булып утырган рус авыллары белән бүлгәләнмичә, тоташ урнашып яшәгәннәр.

Казан ханлыгының үзәге тирәсендәге бүтән халыклар яши торган җирләрне мөстәкыйль вакытында Новгородны әйләндереп алган колонияләр белән тиңләргә мөмкин. Буйсынган халыклар арткан саен, мондый җирләр дә киңәя барган. Татарларга буйсынып көн иткән чагында Русия Сарай ханнарына ясак түләп торган кебек, бу халыклар да Казанга ясак түләп яшәгәннәр. Казан ханлыгына 1) мукшылар, 2) чуашлар, 3) чирмешләр, 4) арлар кергән. Боларның хәзер яши торган җирләрен истә тотып, без Казан ханлыгы чикләре эченә Татарстан Җөмһүриятенең, Мари һәм Чуаш өлкәләренең, Сембер, Пенза, Саратов һәм Тамбов губерналарының җирләрен, төньякта Нократ (Вятка) губернасының бер өлешен, тулысынча арлар яшәгән өлкәне, ә төньяк-көнчыгышта Пермь губернасының бераз өлешен кертергә тиеш булабыз.

Казан ханлыгы көнчыгыш тарафта иркен-РєРёТЈ Нугай билеге белән, көньякта – У?стерхан ханлыгы, РєУ©РЅСЊСЏРє-көнбатышта Кырым ханлыгы белән, көнбатышта – РњУ™СЃРєУ™ТЇ дәүләте, У™ төньякта Нократ төбәгенең үзидарәле РєТЇРјУ™РіРµ (общинасы) Т—РёСЂР»У™СЂРµ белән (XV Р№У©Р· ахырында РњУ™СЃРєУ™ТЇ аны үзенә куша) күрше була. Казан ханлыгының көнбатыштагы чиге С‚У©РіУ™Р» билгеле – РЎСѓСЂР° Т»У™Рј Ветлуга елгалары шул чиктә ята. РўУ©РЅСЊСЏРє чик РџРѕРјРѕСЂ Т—РёСЂР»У™СЂРµ белән РџРѕРЅРёР·РѕРІСЊРµ Т—РёСЂР»У™СЂРµ арасындагы чик буйлап үткән. Бу чик төньякта – Котельнич, Орловск, Нолинск, Нократ Т»У™Рј Слобода өязләрен, У™ көньякта Яран, Уржум, Малмыж Т»У™Рј Глазов өязләрен калдыра, СЏРіСЉРЅРё СѓР» Пижма елгасы тамагыннан башланган Т»У™Рј шул елга буйлап Р’РѕСЏ елгасы килеп кушылган урынга кадәр сузылган, аннары Нократ елгасы буйлап узган. Килмәзи елгасы буендагы Т—РёСЂР»У™СЂРЅРµТЈ барысы РґР°, Чипса елгасы буендагы Т—РёСЂР»У™СЂРЅРµТЈ байтагы Т»У™Рј Каманың югары агымындагы Кай шәһәреннән (РјРѕРЅРґР° СЂСѓСЃ колонизаторлары үтеп керергә өлгергән була РёРЅРґРµ) С‚ТЇР±У™РЅСЂУ™Рє Т—РёСЂР»У™СЂ Казан ханлыгына караган. Көнчыгышта Сарапул Т»У™Рј Алабуга С‚У©Р±У™РєР»У™СЂРµ, Уфа губернасының РњРёРЅР·У™Р»У™ У©СЏР·Рµ Казан ханлыгы карамагында була (Уфа губернасының башка Т—РёСЂР»У™СЂРµ: хәзерге Нагайбәк, Уфа Т»У™Рј Стәрлетамак элеккеге Нугай урдасы җирләренә урнашканнар). Бөгелмә Т»У™Рј РњУ™Р»У™РєУ™СЃ өязләрендә РґУ™ татарлар СЏС€У™РіУ™РЅ – болар РґР° Казан ханлыгына кергән булырга тиеш, Р»У™РєРёРЅ Самара далалары чынында нугай күчмәләре кулында була. Р?делнең Царицынга кадәрге СѓТЈ СЏРє СЏСЂС‹ РґР° Казан ханлыгының Р±РёР»У™РјУ™СЃРµ саналган. РњРѕРЅРґР° Хисаметдин китабында телгә алынган Сенбер, Сары Тау (Саратов) Т»У™Рј Сары Тын (Царицын) С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРµ урнашкан.

Перетяткович: «Казан ханлыгының бер үзенчәлеген – анда С€У™Т»У™СЂР»У™СЂ гадәттән тыш аз булуын әйтмичә ярамый, – РґРёРї СЏР·Р°, – Казаннан гайре фәкать Арча С€У™Т»У™СЂРµ генә телгә алына… У?леге С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРґУ™РЅ тыш Казан мәмләкәтендә тагын Арча юлындагы, Тау ягындагы Т»У™Рј РґУ™ чуаш җирләрендәге ныгытмалар, кальгалар телгә алына»[1 - Поволжье РІ XV Рё XVIВ РІРІ. – РЎ. 131–132.]. Бу СЃТЇР·Р»У™СЂ хәлне аңлап бетермәү аркасында туган. РњУ™РіСЉР»ТЇРј РєРё, СЂСѓСЃ чыганакларында кальгалар, ныгытмалар гына С€У™Т»У™СЂ РґРёРї атала, Т»У™Рј шуңа РґР° Казан ханлыгында кальгалар булмауны анда хәзер без аңлаган РјУ™РіСЉРЅУ™РґУ™РіРµ С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРЅРµТЈ – СЃУ™ТЇРґУ™ Т»У™Рј идарә үзәкләренең булмавы РґРёРї аңларга ярамый. Җирле РјУ™РґУ™РЅРёСЏС‚ С€У™Т»У™СЂ төзелешенең Русиядәгечә булмаган төрен тудырган – Казан ханлыгында С…У™СЂР±Рё ныгытмалар түгел, У™ бәлки тыныч тормыш РёС‚У™СЂ өчен С€У™Т»У™СЂР»У™СЂ корганнар. Перетяткович «градлар» – кальгалар СЌР·Р»У™РіУ™РЅ Т»У™Рј ныгытылмаган С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРЅРµ РёСЃРєУ™СЂРјУ™РіУ™РЅ. Казан ханлыгында, киресенчә, С€У™Т»У™СЂ РґРёРї аталырга тиешле Р·СѓСЂ-Р·СѓСЂ торак пунктлары җитәрлек санда булган, С‡У©РЅРєРё аларда авыл хуҗалыгы белән шөгыльләнүчеләр генә түгел, У™ Т»У©РЅУ™СЂ РёСЏР»У™СЂРµ, СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂ РґУ™ СЏС€У™РіУ™РЅ. РЎСѓ юллары буендагы Алабуга, Сенбер, Сары Тау, Тәтеш, Лаеш кебек торак пунктлары, һичшиксез, шундый С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРґУ™РЅ РёСЃУ™РїР»У™РЅРіУ™РЅРЅУ™СЂ.

Казан ханлыгының төп җирләре административ яктан берничә «даруга» га – салым җыю өлкәләренә бүленгән. Рус чыганакларында моны Казан шәһәреннән Галичка, Алатка, Арчага, Җөри һәм Нугай якларына илтә торган юллар («дорога») белән тиңләгәннәр. Бу «даруга» лардан өчесенең үзәге Алат, Арча һәм Җөри калалары була. Хисаметдин Тау ягындагы Алатор, ягъни Алатырь шәһәрен телгә ала. Ясак түләп торучы халыкларның җирләрендә казаннар даими гаскәр тотмаган, ләкин ул җирләргә ел саен кыш җитүгә, кораллы чирү ияртеп, ясак җыючылар җибәрелгән. Мондый җирләрдә ныгытылган чын шәһәрләр торгызылган, андый шәһәрләрдә җирле бәкләр, тарханнар һәм башка шундый Казан ханына ясак түләүче xаким сыйныфлар яшәгән.

Казан ханлыгының С‚У©Рї халкы – борынгы болгарларның варислары. Болгарлар Казан ханлыгы оешканчыга кадәр Р±РёРє РєТЇРї еллар элек Урта Р?делдә ТЇР· дәүләтләрен төзеп, СЃУ™ТЇРґУ™ эшләре белән шөгыльләнгән Т»У™Рј РёРЅРґРµ РєТЇРїС‚У™РЅ мөселман мәдәниятен ТЇР· иткән С‚У©СЂРєРё халык булган. Болгар халкы СЏС€У™РіУ™РЅ РёР»-С‚У©СЏРє – Р?дел, Кама Т»У™Рј Кече Чирмешән елгалары арасында, шунда СѓРє С‚У©Рї болгар С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРµ Болгар белән Биләр урнашкан. 1361 елда Булат Тимер РґРёРіУ™РЅ хан килеп Болгар шәһәрләрен пыран-заран китерә, шуның аркасында Болгар патшалыгының халкы чәчелә, күпчелеге Каманың урманнар белән капланган С‚У©РЅСЊСЏРє тарафына күченеп РєРёС‚У™ – С‚У©Рї болгар Т—РёСЂР»У™СЂРµ бушап кала.

Казан татарларында сакланган РєТЇРї кенә риваятьләр болгарларның Р±Сѓ күченүе Т»У™Рј урманнарда болгар-татар авыл, калаларына нигез салуы хакында сөйли (Казансу елгасы буендагы Р?СЃРєРµ Казан, РњРёС€У™ белән Нократ арасындагы Бөрбаш авылы, Нократ якларындагы Р?шмән Мәчкәрә авылы, Уракчы, РЇРЅСЃСѓР±Р° авыллары Т». Р±.). Болгар качакларының бер өлеше, тагын РґР° төньяккарак үтеп, Чипса елгасының С‚ТЇР±У™РЅ агымында С‚У©РїР»У™РЅУ™, хәзер аларны «Карин татарлары» РґРёР»У™СЂ. Болгарларның Р±Сѓ тирәләргә күченүе Нократ буена Новгородтан Т»У™Рј Устюгтан СЂСѓСЃ колонизаторлары килеп урнашкан вакытка туры РєРёР»У™ (Никулицын, Хлынов, Котельнич), шуңа РєТЇСЂУ™ Карин билеге мөстәкыйльлеген саклый алмый. Карин биләренең руслар белән булган алыш-бирешләре Т»У™Рј башка мөгамәләләре аерым килешүләр белән С…У™Р» ителгән, Р±Сѓ килешүләрнең әлегә тиклем махсус өйрәнелгәне СЋРє. 1467 елда казаннар Нократ төбәген буйсындырган чакта, Карин татарлары ныклы терәк була алганнар. Алар күпмедер вакыт мөстәкыйльлекләрен саклап килгәннәр, Р»У™РєРёРЅ 1489 елны Нократның үзидарәле күмәген (общинасын) РњУ™СЃРєУ™ТЇ гаскәрләре яулап ала, Нократ халкы белән бергә Карин татарлары РґР° мөстәкыйльлекләрен югалталар: аларның биләрен У™СЃРёСЂ итеп РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ алып РєРёС‚У™Р»У™СЂ.

Р?генчелек белән РєУ©РЅ күрүче Р±Сѓ кадәр халыкның күченүе Кама тамагыннан төньяктарак, Урта Р?дел ярларының РёТЈ С‚У©РЅСЊСЏРє ноктасында, СЏТЈР° С€У™Т»У™СЂ-С‚У©Р±У™РєРЅРµТЈ СЃУ™ТЇРґУ™ Т»У™Рј РјУ™РґУ™РЅРёСЏС‚ ТЇР·У™РіРµ булган Казан каласының калкып чыгуына китерә. Казан Р±Сѓ якларның баш каласына әверелә.

Болгар патшалыгы җимерелгәч, болгар халкы СЋРєРєР° чыкмый, У™ бәлки «Казан татарлары» РґРёРї атала торган халык булып оеша. Казан тарихчысы Р“. У?С…РјУ™СЂРѕРІ РјРѕРЅС‹ТЈ шулай икәнен раслап байтак дәлилләр саный. Аларны С‚У©Рї У©С‡ төркемгә берләштереп булыр РёРґРµ: 1) Казан татарларының ТЇР·Р°ТЈС‹; татарларның килеп чыгышлары болгарлардан икәнен сөйли торган С€У™Т—У™СЂУ™Р»У™СЂ; болгарларның татар авылларына нигез салулары турындагы риваятьләр; Болгар шәһәренең хәрабәләрен, борынгы болгар әйберләрен татарларның ТЇР· милли тарихларының РёР·РіРµ СЏРґРєСЏСЂР»У™СЂРµ итеп олылавы; 2) СЏС€У™ТЇ урыннарының РіРѕРјСѓРјУ™РЅ караганда РґР°, аерым караганда РґР° бер ТЇРє булуы; 3) утрак тормыш Т»У™Рј игенчелек эшенең дәвамчанлыгы; борынгы болгарларга РґР°, Казан татарларына РґР° СЃУ™ТЇРґУ™ эшенә тумыштан РєРёР»У™ торган сәләтлелек хас булу; аннары, ниһаять, С„У™РЅРЅРё әдәбиятта билгеләп үтелгәнчә, матди тормышның Т»У™Рј рухани мәдәниятнең уртак булуы.

Татар кавеме кешеләренең Казан җиренә РєРёР»ТЇРµ СЂСѓСЃ чыганакларында теркәлгән: 1438 елда Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан белән бергә 3000 татар Кырымнан Урта Р?делгә килеп утыра; шуннан СЃРѕТЈ Казанга «төрле илләрдән – Алтын Урдадан, У?стерханнан, Азаудан Т»У™Рј Кырымнан Р±РёРє РєТЇРї варварлар җыела башлый». РЎУ™ТЇРґУ™ ТЇР·У™РіРµ булган Казанда, һичшиксез, төрле кавем кешеләре СЏС€У™РіУ™РЅ, У™РјРјР° Т—РёСЂ эшкәртеп РєУ©РЅ күрүче утрак халыкка килсәк, аның шул СѓРє болгар халкы көенчә калуына шикләнмәскә РјУ©РјРєРёРЅ. Тарих мәйданында Казан мәмләкәте өлгергән-җитлеккән хәлдә, ныклы тормыш-көнкүреш рәвеше Т»У™Рј мәдәнияте белән РїУ™Р№РґР° булды; СѓР» акрынлап шәкелләнү-формалашу дәверен белми, Т»У™Рј РјРѕРЅС‹ аның халкы фәкать борынгы булуы Т»У™Рј мәдәниятенең, ыруының дәвамчанлыгы белән генә аңлатырга РјУ©РјРєРёРЅ.

Казан ханлыгы тарихы – Казан татарларының күп гасырлы тормышында кечкенә генә бер вакыйга-күренеш ул. Бу якларда мөстәкыйль дәүләт оешканчы ук яшәгән һәм бәйсезлеген югалткач та 400 ел буена яшәвен дәвам иткән Казан татарлары дигән халыкның тарихы моның белән генә чикләнә алмый.




Казан ханлыгының барлыкка килүе

Олуг Мөхәммәд


Казан ханлыгының барлыкка килү елы һәм аның беренче ханы турында рус тарихчыларының фикере төрлечә. Гадәттә, алар ханлык 1436 яисә 1437 елда барлыкка килгән һәм аны Сарай ханы Олуг Мөхәммәд оештырган дип саныйлар. Ләкин бүтәнчә уйлаучылар да юк түгел. Мәсәлән, шуларның берсе, профессор Вельяминов-Зернов, Воскресенский һәм Никон елъязмаларына һәм кайбер башка чыганакларга таянып, Казан ханлыгын 1445 елда Олуг Мөхәммәднең улы Мәхмүд оештырган дип исәпли.

РњУ©С…У™РјРјУ™РґР»У™СЂ СѓР» заманда РёРєУ™ТЇ булып, аларны бутамас өчен, берсен «Кече» Р№У™ «Кечек» РґРёРї, У™ монысын «Олы» Р№У™ «Олуг» РґРёРї атап йөрткәннәр. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ – атаклы Туктамышның оныгы Т»У™Рј Сарай ханы Җәләлетдиннең улы СѓР». Аксак Тимер яуларыннан СЃРѕТЈ Сарайда тәхет өчен каты РєУ©СЂУ™С€ башланып РєРёС‚У™. РўУ©Рї дәгъвачылар элек хан булып утырган Тимер Котлы (аны Туктамыш бәреп төшергән) белән Туктамыш (анысын ТЇР· нәүбәтендә Аксак Тимер куып Т—РёР±У™СЂУ™) була. Туктамыш үлгәч, тәхет дәгъвасы улларына РєТЇС‡У™. Бер-бер артлы Т»У™РјРјУ™СЃРµ тәхеткә менә, тик озак утыра алмыйлар. Р?ТЈ РєТЇРї утырганы – Җәләлетдин. РЈР» 1411 елда, Литва кенәзе Витовт белән берлектә, Тимер Котлының улын бәреп төшерә Т»У™Рј хан тәхетенә утыра. Җәләлетдин әтисенең бөек мәмләкәтчел сәясәтен дәвам РёС‚У™: эчке талашлардан какшаган Р СѓСЃРёСЏРЅРµ кабат татарларга буйсындыра, бөек кенәз Василийны (Дмитрий Донскойның улын) Сарайга килергә Т»У™Рј ясакны С‚У©Рї-С‚У©РіУ™Р» С‚ТЇР»У™СЂРіУ™ РјУ™Т—Р±ТЇСЂ РёС‚У™ (1412). Хөкемдарлар берничә РјУ™СЂС‚У™Р±У™ алышынганнан СЃРѕТЈ, 1420 еллар ахырында тәхет Җәләлетдиннең улы Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ кулына СЌР»У™РіУ™. РЈР» идарә иткән дәвердә татарларның Р СѓСЃРёСЏ өстеннән булган хакимияте даими саклана. 1431 елда, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хөкеменә РґРёРї, бөек кенәз исемен дәгъвалаучы РњУ™СЃРєУ™ТЇ кенәзләре – Дмитрий Донскойның улы белән оныгы РєРёР»У™. Хан алар арасындагы низагны онык файдасына С…У™Р» РёС‚У™. Василий Васильевичны тәхеткә РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµТЈ Успение соборында хан илчесе утырта. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хөкүмәтенең байлыгы Т»У™Рј халыкара СЃУ™СЏСЃУ™С‚ белән кызыксынуы шул РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ була РєРё, 1428–1429 елларда СѓР» Мисырга илчелек Т—РёР±У™СЂУ™ алган[2 - Тизенгаузен Р’. Р“. – Рў. I. – РЎ. 534.].

Р’. Р”. РЎРјРёСЂРЅРѕРІ Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµ 1423–1424 елларда литвалар С€У™Т»У™СЂРµ Одоевка Т»У©Т—ТЇРј иткән Т»У™Рј шунда литва-РјУ™СЃРєУ™ТЇР»У™СЂРЅРµТЈ бердәм гаскәре тарафыннан җиңелгән Ходайдад хан («Куидадат»)[3 - РџРЎР Р›. – Рў. VIII. – РЎ. 92.] белән бер ТЇРє кеше булуы турында фаразлый. Р›У™РєРёРЅ РјРѕРЅС‹ТЈ белән килешүе кыен, С‡У©РЅРєРё әлеге чорда Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ әле Сарай тәхетенә менмәгән була[4 - Р?стория Крымского ханства. – РЎ. 232–233.].

1436 елда РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ ханны тәхетеннән бәреп төшерәләр. Ланглес әйтүенчә, татар чыганакларында Р±Сѓ вакыйга менә ничек тасвирлана. Тәхеткә утыргач, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ авыр яралы Р?дегәй У™РјРёСЂРЅРµ СЌР·Р»У™Рї табып үтерергә боера. Р?дегәй Тимер Котлы нәселен тәхеткә утыртуның тарафдары була. Тимер Котлының туганнан туган энесе Гыясетдин белән бергә Р СѓСЃРёСЏРіУ™ качып киткән Р?дегәй уллары, У©С‡ меңле чирү белән кайтып, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРєУ™ Т»У©Т—ТЇРј РёС‚У™Р»У™СЂ. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ җиңелә РґУ™ Кырымга СЋР» тота, У™ Гыясетдин, Сарайга кереп, хан тәхетенә утыра. Бер елдан СЃРѕТЈ (1437) СѓР» ТЇР»У™. Тимер Котлының оныгы Кече РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан РґРёРї игълан ителә. «Шуннан СЃРѕТЈ СѓРє бәхетле Кече РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ белән Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ сугышты… Гыясетдиннән качып Кырымга киткән Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ беренче булып Т»У©Т—ТЇРј итте… Берничә сугыштан СЃРѕТЈ дошманнар килешү төзеделәр, Р±Сѓ килешү буенча Р?дел буендагы бөтен Т—РёСЂР»У™СЂ РґУ™ Кече РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ кулына калды, У™ Кырым Олуг Мөхәммәднеке булды. Аннары Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ РҐУ™Р№РґУ™СЂ У™РјРёСЂ белән бозылышты. У?РјРёСЂ, үзен рәнҗеткән Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµ тәхетеннән бәреп төшерүдә ярдәмен С‚У™РєСЉРґРёРј итеп, Туктамышның оныгы Сәед У?С…РјУ™Рґ ханга хезмәткә күчте. Алар СЏСѓ белән Кырымга киттеләр. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ РёСЃУ™, каршы тора алмасын тоеп, Казанга качып китте»[5 - РЎРјРёСЂРЅРѕРІ Р’. Р”. – 205–207 Р±.]. РЁСѓР» рәвешчә, Сарай тәхетеннән сөрелгәннән СЃРѕТЈ, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ бераз вакыт Кырымда хан булып торган. Шулай СѓРє аннан РґР° куылган. Р›У™РєРёРЅ Казанга СѓР» Кырымнан туп-туры килми. УЁС‡ меңле чирүе белән Кырымнан чыккач, СѓР» Р СѓСЃРёСЏРіУ™ СЋР» тота. Т®Р·Рµ РњУ™СЃРєУ™ТЇ тәхетенә утырткан Василий кенәзнең кунакчыллыгына өмет тотып, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ РњУ™СЃРєУ™ТЇ мәмләкәтенең РєУ©РЅСЊСЏРє-көнбатыш чигеннән ерак тормаган Белёв шәһәрен ала Т»У™Рј шунда төпләнеп калырга карар Р±РёСЂУ™. Р›У™РєРёРЅ РњУ™СЃРєУ™ТЇ хөкүмәте, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ дошманы булган Сарай ханына тугрылыгын күрсәтергә теләп булса РєРёСЂУ™Рє, аның Р СѓСЃРёСЏ җирләреннән китүен таләп РёС‚У™. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРєУ™ каршы СЂСѓСЃ гаскәре җибәрелә. 1437 елның 5 декабрендә Белёв янында сугыш була: «рус сугышчылары РєТЇРї РёРґРµ РґУ™, У™ татарлар Р±РёРє аз РёРґРµ; С€У™Т»У™СЂ янына СЂСѓСЃ полклары килделәр РґУ™, татарлар атларына атланып чыктылар РґР° сугыша башладылар, У™ тегеләре РєРёСЂРµ йөгерде РґУ™, Р СѓСЃСЊ Р±РёРє РєТЇРї үлде… СЂСѓСЃ гаскәрен тар-мар кылдылар, шул чакта Р±РёРє РєТЇРї Р±РѕСЏСЂ белән кенәзләрне үтерделәр, бөек кенәз кече дружинасы белән качып китте»[6 - РџРЎР Р›. – Рў. V. – РЎ. 267.].

Шулай Сарай ханлыгыннан бәйсез Кырым дәүләте аерып алына, Кече РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ белән килешү нигезендә аның мөстәкыйльлеге С‚У™СЌРјРёРЅ ителә – Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ шул С‚У™Т—СЂРёР±У™РіУ™ таянып, шул СѓРє вакытта караңгы чырайлы Р СѓСЃРёСЏ җирләрендә чакырылмаган кунак-РјУ©Т»Р°Т—РёСЂ хәлендә ятасы килмичә, Сарай ханлыгыннан тагын бер өлкәне аерып алып, шунда бәйсез хөкемдар булып урнашырга карар кыла. Шундый РЅРёСЏС‚ белән СѓР» Урта Р?дел буендагы мөселман мәмләкәтен – Болгар патшалыгының мөстәкыйльлеген торгызу планын РєРѕСЂР°. Белёвтан киткәч, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ мукшы җирләренә керә Т»У™Рј, СЂСѓСЃ дәүләте чикләре яныннан үтеп, Болгар иленә аяк баса. 1361 елгы тар-мар ителүдән Т»У™Рј кенәз Фёдор Пёстрый җитәкчелегендәге руслар явыннан СЃРѕТЈ (1432) илнең башкаласы Болгар тәмам хәрабәләр хәленә килгән, У™ халкы С‚У©РЅСЊСЏРєРєР°, Кама аръягына, куркынычсызрак Т»У™Рј тынычрак урыннарга күчеп, С‚У©Р±У™РєРЅРµТЈ СЏТЈР° РјУ™СЂРєУ™Р·Рµ Казан тирәсенә туплана башлаган вакыт була Р±Сѓ. РЁСѓТЈР° РґР° РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан ТЇР· дәүләтенең башкаласы итеп Болгарны түгел, У™ Казанны сайлый, СЏТЈР° ханлык РёСЃУ™ «Казан ханлыгы» РґРёРї атала башлый.

Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ яулаганда Казан РёРЅРґРµ Р·СѓСЂ С€У™Т»У™СЂ саналган, Т»У™Рј СѓР» Болгарның СЃУ™ТЇРґУ™РІРё Т»У™Рј СЃУ™СЏСЃРё әһәмиятен мираска алган була. Җәләлетдин хан заманында Казанда Сарайдан килгән Талыч исемле бер ханзадә-солтан идарә иткән. Җәләлетдиннең СЃУ™СЏСЃРё таләпләре буенча СЌС€ йөртеп, СѓР» 1411 елда РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ дошман булган РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґ кенәзе Даниил Борисовичка СЏСЂРґУ™Рј йөзеннән Владимирга СЏСѓ белән бара. Р СѓСЃ елъязмаларыннан аңлашылганча, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ Казанны шактый РєУ©С‡ С‚ТЇРіТЇ бәрабәренә генә яулый алган Т»У™Рј анда хөкем сөрүче Р±У™РєРЅРµ үтергәннән СЃРѕТЈ гына С€У™Т»У™СЂРіУ™ С…СѓТ—Р° булган. Воскресение елъязмасы СѓР» Р±У™РєРЅРµ «Либей», СЏРіСЉРЅРё «Гали Р±РёВ» РґРёРї атый, У™ РќРёРєРѕРЅ елъязмасы «Ази», СЏРіСЉРЅРё «Гази» РґРё. Профессор Вельяминов-Зернов күрсәтүенчә, Гази исеме кушамат кына («җиңелү белмәс сугышчы»), Т»У™Рј соңыннан РґР° Казан ханнарының титулында Р±Сѓ СЃТЇР· булган. Гали Р±У™Рє белән Гази исемнәренең, РґРёРјУ™Рє, РёРєРµ кешегә түгел, У™ бер генә затка каравы Р±РёРє РјУ©РјРєРёРЅ[7 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – I. – РЎ. 4–5. (Автор текст эчендә Вельяминов-Зернов хезмәтенең исемен күрсәтмәгән. Кереш өлешендә: В«Р?сследование Рѕ Касимовских царях Рё царевичах». РЁСѓР» сәбәпле астөшермәдә, русча китапттагыча, чыганакның авторы гына күрсәтелде. – Ред.)]. Вельяминов-Зернов Казан Р±У™РіРµ Гали белән татар кулъязмаларында «Казан шәһәренә нигез салучы» РґРёРї күрсәтелгән Галим Р±У™РєРЅРµ (Булат Тимер Болгарны алганда һәлак булган СЃРѕТЈРіС‹ болгар ханы Габдулланың улын) бер кеше РґРёРї расларга тырышып караган РёРґРµ. Мондый фаразның дөреслеге икеле, С‡У©РЅРєРё Болгарның 1361 елда җимерелүе белән Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ Казанны алуы арасында СЃРёРєСЃУ™РЅ ел гомер узган, Т»У™Рј Гали Галим Р±У™РєРЅРµТЈ шулкадәр озак вакыт хакимлек РёС‚У™ алуы шикле; җитмәсә, елъязмалар аны «вотчич» РґРёРї атыйлар, СЏРіСЉРЅРё аның нәселе борын-борыннан Р±Сѓ Т—РёСЂР»У™СЂРґУ™ Р±У™Рє булып утырган, У™ Галимнең атасы Габдулла Казан Р±У™РіРµ түгел, бәлки Болгар ханы…

Р?лнең башкаласына әверелгән С€У™Т»У™СЂ Болгардан 100 чакрым ераклыкта, Р?делнең югары агымында урнашкан. РЈР» төштә елга кискен РєУ©РЅСЊСЏРєРєР° борыла; Р?дел агымы барлыкка китергән почмак – Ослан тавы – РЅУ™РєСЉ Казан каршында гына. РЁУ™Т»У™СЂ Р?делнең меридиональ юнәлештәге СЃРѕТЈРіС‹ тармагы булган Казан СЃСѓС‹ буенда торгызылган. Р?дел белән Кама кушылган төшкә якын торган Болгарга караганда Казанның урыны җайсызрак, У™РјРјР° СѓР» табигать тарафыннан яхшырак ныгытылган. Болгар кебек ТЇРє СѓР» Р?делнең СЃСѓР», болынлы ягында, елгадан шактый ераклыкта урнашкан. Саклану өчен (Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ руслардан) Р±Сѓ Р±РёРє уңайлы урын. Биек калкулыкка Т»У©Т—ТЇРј РёС‚ТЇ өчен, дошман башта Р?делне РєРёС‡У™СЂРіУ™, аннары сазлы үзәнлек аша ТЇС‚У™СЂРіУ™ тиеш булган. РЁУ™Т»У™СЂРЅРµТЈ табигать тарафыннан аерата ныгытылган өлеше РЅУ™РєСЉ менә СЂСѓСЃ ягына карап тора, У™ зәгыйфь өлеше – тылы – каршы якта. У?РіУ™СЂ РґУ™ Казан Р?делнең таулы СѓТЈ ярында урнашса, аның тылы РґР° СЂСѓСЃ ягында булыр РёРґРµ.

Урта Р?делдә ныгып алгач, РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан Р СѓСЃРёСЏ өстеннән хакимиятен урнаштырырга уйлый. РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµТЈ бөек кенәзен СѓР» Сарай ханы Кече РњУ©С…У™РјРјУ™РґРєУ™ түгел, У™ үзенә ясак түләтмәкче була. Шундый максаттан руслар өстенә СЏСѓ белән бара. 1439 елның язында РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРЅС‹ ала Т»У™Рј җиңүле рәвештә РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ хәтле барып Т—РёС‚У™. Бөек кенәз, башкаласын саклауны боярларның берсенә кушып, Р?дел аръягына РєРёС‚У™СЂРіУ™ РјУ™Т—Р±ТЇСЂ була. Р?СЋРЅСЊРЅРµТЈ 3 еннән 13 енә кадәр РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан РњУ™СЃРєУ™ТЇ янында тора, тик Кремльне ала алмый. Шуннан СѓР» Кремль диварлары тышындагы йортларга СѓС‚ С‚У©СЂС‚У™ РґУ™ РєРёС‚У™. Юл уңаенда казаннар гаскәре Коломнаны яндыра, фәкать шуннан СЃРѕТЈ гына Казанга кайта.

Биш ел буена тынычлык бозылмый, Р»У™РєРёРЅ 1444–1445 елларда РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан русларга каршы икенче РјУ™СЂС‚У™Р±У™, Р±Сѓ юлы уңышлы тәмамланган СЏСѓ оештыра. РЇСѓ 1444 елның язында башлана, С‚У™ТЇРґУ™ РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРЅС‹ алалар. Хан шунда кышларга кала Т»У™Рј 1445 елның гыйнварында гаскәренең бер төркемен РњСѓСЂРѕРјРіР° Т—РёР±У™СЂУ™. Русларның шактый Р·СѓСЂ көченә очрап, казаннар җиңелеп чигенәләр; РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРЅС‹ РґР° калдырырга туры РєРёР»У™. У?РјРјР° СЏР· Т—РёС‚ТЇРіУ™ кабаттан СЏСѓРіР° РєРёС‚У™Р»У™СЂ. Апрельдә Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ СЏРЅУ™РґУ™РЅ РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРЅС‹ ала. РњУ™С…РјТЇРґ Т»У™Рј РЇРєСѓР± солтаннар җитәкчелегендәге Казан чирүе РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ якынлаша, Владимир янына килеп Т—РёС‚У™. 7 июльдә Суздальдән ерак булмаган Спас-Евфимий монастыре янындагы Р·СѓСЂ сугышта руслар җиңелә. Казаннар бөек кенәз Василийны туганнан туган энесе кенәз Михаил Верейский белән бергә У™СЃРёСЂ алалар Т»У™Рј РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРєР° Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ янына китерәләр. Василий Васильевич Сарайга РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хөкеменә килгәннән СЃРѕТЈ СѓРЅРґТЇСЂС‚ ел узгач, РёСЃРєРµ танышлар шулай СЏРЅУ™РґУ™РЅ очраша.

Бөек кенәз нәрсә таләп итсәләр, шуның барысына да күнә. Ул үзе өчен гаять зур түләү хакы бирергә тиеш була: бертөрле хәбәрләр буенча – «булдыра алган кадәренчә», икенчеләре буенча – «алтыннан һәм көмештән, һәм төрле-төрле кием-салымнардан, һәм атлардан, һәм сугыш кирәк-яракларыннан 30 мең ярым», өченчеләре буенча – 200 000 сум. Салым җыю өчен рус шәһәрләренә Казаннан түрәләр билгеләнә, контрибуция түләтү җәһәтеннән берничә рус шәһәреннән килгән керемне татарлар «туклану өчен» алалар. 25 августта Мөхәммәд хан Түбән Новгородтан Курмышка[8 -


] килә, һәм шунда 1 октябрь көнне Василий азат ителә. Хан, максатына ирешеп, Казанга кайта.

РњУ™СЃРєУ™ТЇРґУ™ килешү шартларын игълан итмиләр, У™РјРјР° русларга шунысы РјУ™РіСЉР»ТЇРј була: «Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ патша белән аның улы С‚У™СЂРµ үптереп, бөек кенәзне, РєТЇРїРјРµ булдыра алса, шулкадәр җан хакы С‚ТЇР»У™СЂРіУ™ ант иттергәннәр. Башкасын бер Алла РґР° алар ТЇР·Р»У™СЂРµ генә беләдер…» Халык арасында хәвефле имеш-мимешләр тарала. Василий, имеш, ханга бөтен РњУ™СЃРєУ™ТЇ кенәзлеген бирергә РІУ™РіСЉРґУ™ иткән, У™ үзенә нибарысы Тверьны гына калдыра РёРєУ™РЅ, РґРёРї сөйлиләр. У?сирлектән кайткан бөек кенәзне халык ачулы каршылый – СѓР» кабул иткән килешү шартларына СЂРёР·Р° булмый. Василий РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ 500 Казан кешесе – «татар кенәзләре, Р±РёРє РєТЇРї ТЇР· кешеләре белән» РєРёР»У™. Алар төрле-төрле идарә эшләренә куела Т»У™Рј туклану өчен олыслар Т»У™Рј С€У™Т»У™СЂР»У™СЂ алалар. РЎ. Рњ. Соловьёв Р±Сѓ хакта менә РЅУ™СЂСЃУ™ СЏР·Р°: «Василий элек С‚У™ татар кенәзләрен хезмәткә алып, аларга туклану өчен Р±РёР»У™РјУ™Р»У™СЂ Р±РёСЂРіУ™Р»У™РіУ™РЅ була – варварларга каршы варварларны РєСѓСЋ өчен менә РґРёРіУ™РЅ чара бу… Р›У™РєРёРЅ замандашлары алай уйламаган: Василийның атасы заманында, Литва кенәзләренә РјСѓР» туклану Т—РёСЂР»У™СЂРµ бирелгәч, халык ризасызлык белдергән булса, РёРЅРґРµ татарларга РґР° шундый СѓРє ташламалар ясау аның тагын РґР° ныграк ачуын кабарта. Р§У©РЅРєРё электән килгән ачу С…РёСЃРµ РґУ™ басылырга өлгермәгән була әле, җитмәсә, шуңа тагын җан хакын С‚ТЇР»У™ТЇ өчен ясак җыю зарурлыгы РґР° У©СЃС‚У™Р»У™В»[9 - Соловьёв РЎ. Рњ. Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – Р?Р·Рґ. «Общ. Польза». Рў. I. – РЎ. 1006.]. РњРёС€У™СЂ (Мещера) иленнән (РћРєР° буенда) татарларга махсус Т—РёСЂ бүлеп (удел) Р±РёСЂТЇ РґУ™ шушы дәвергә карый. «Касыйм патшалыгы» РґРёРї аталган Т—РёСЂ була РёРЅРґРµ Р±Сѓ. РљТЇСЂУ™СЃРµТЈ, СѓР» әлеге солых килешүе буенча Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ улы Касыйм солтан карамагына бирелгәндер. Бу уделны СЂСѓСЃ хөкүмәте ТЇР· теләге белән биргәндер РґРёРї уйларга ярамый, киресенчә, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ яулаган РёТЈ Р·СѓСЂ Т—РёТЈТЇ була Р±Сѓ. Татар ханнары удел кенәзе сыйфатында СЂСѓСЃ Т—РёСЂР»У™СЂРµ белән идарә РёС‚У™ башлауның беренче омтылышы РґРёРї карарга РєРёСЂУ™Рє аны. Р СѓСЃ тарихчылары Р СѓСЃРёСЏРґУ™ удел кенәзе сыйфатында хезмәттә торган татар солтаннарының хәлен, гадәттә, мескен Т»У™Рј түбәнлекле итеп күрсәтергә тырышалар. Касыйм ханлыгындагы ханзадә-солтаннарга карата Р±Сѓ бөтенләй дөрес түгел: киресенчә, СЂСѓСЃ җиренә килеп утырган Р±Сѓ татар ханнарына РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµТЈ Т»У™Рј Рязаньның бөек кенәзләре чыгым ясагы («выход») С‚ТЇР»У™СЂРіУ™ тиеш булганнар. Шундый СѓРє ясакны алар Сарай белән Казанга, У™ соңрак У?стерханга Т»У™Рј Бакчасарайга С‚ТЇР»У™РіУ™РЅРЅУ™СЂ. Рязань кенәзләренең Касыйм хөкемдарларына даими рәвештә «иске дәфтәрләр буенча, С‚У™СЂРµ үбеп ант иткәнчә» ясак С‚ТЇР»У™Рї торуы хакында Рязаньның Р?ван Т»У™Рј Фёдор Васильевич РґРёРіУ™РЅ кенәзләре култамга салган 1496 елның 19 августы килешүендә СЃУ©Р№Р»У™РЅУ™[10 - РЎРѕР±СЂ. РіРѕСЃ. РіСЂ. Рё РґРѕРі. – Рў. I. – в„–В 127. – РЎ. 321.]. Р СѓСЃ хөкүмәтенең Касыйм ханнары казнасына ясак С‚ТЇР»У™РІРµ Р?ван III улларының 1504 елның 16 РёСЋРЅСЊ килешүендә[11 - РЎРѕР±СЂ. РіРѕСЃ. РіСЂ. – Рў. I. – в„–В 133. – РЎ. 345.] Т»У™Рј Р?ван III РЅРµТЈ васыятьнамәсендә[12 - РЎРѕР±СЂ. РіРѕСЃ. РіСЂ. – Рў. I. – в„–В 144. – РЎ. 398.] (1504) телгә алына, Т»У™Рј мондый С…У™Р» Р?ван IV заманында, Р СѓСЃРёСЏ Казанны яулап, татарларны Т—РёТЈТЇ тантанасын кичергән вакытта РґР° ТЇР· куәтендә кала: кенәз Владимир Андреевич Старицкий 1553 елның 12 мартында Р?ван IV алдында үзенә Р№У©РєР»У™РіУ™РЅ бурычлар арасында «Ханзадә шәһәренә чыгым ясагы» РЅ С‚ТЇР»У™ТЇ («выход РІ Царевичев РіРѕСЂРѕРґРѕРєВ») Кырым белән У?стерханга түли торган ясак белән беррәттән РёСЃРєУ™ алына – «бабабыз бөек кенәз Р?ван ТЇР· васыятендә әйткәнчә»[13 - РЎРѕР±СЂ. РіРѕСЃ. РіСЂ. – Рў. I. – в„–В 167. – РЎ. 461.]. Гадәттә, РњУ™СЃРєУ™ТЇ бөек кенәзләренең Т»У™Рј патшаларының фәрманнарын берсүзсез үтәүче мескен куштаннар рәвешендә сурәтләнә торган Касыйм ханнарына СЂСѓСЃ хөкемдарларының ясак түләвенә СЂСѓСЃ тарихчылары шакката. Вельяминов-Зернов СЏР·Р°: «Баксаң, Ханзадә шәһәренә (Касыйм), анда хакимлек итүче ханзадәгә РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµТЈ бөек кенәзе чыннан РґР° чыгым ясагы С‚ТЇР»У™РіУ™РЅ РёРєУ™РЅ, Т»У™Рј Р±Сѓ чыгымны, «татарларга тиешле» акчаларны бөек кенәзгә Т»У™Рј удел кенәзләренә бүлгәндә РёСЃУ™РїРєУ™ кертә торган булганнар»[14 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – I. – РЎ. 155.]. Аңлашыла РєРё, РЎ. Рњ. Соловьёв фараз иткәнчә, «варварларга варварларны каршы РєСѓСЋВ» максаты белән Василийның С…У™Р№Р»У™РєУ™СЂ план С‚У©Р·ТЇРµ, татарларны ТЇР·Рµ теләп хезмәткә алуы хакында СЃТЇР· РґУ™ булырга РјУ©РјРєРёРЅ түгел. Җиңелгән Василий татарларны татарларга каршы РєСѓСЋ турында уйларга Т—У©СЂСЊУ™С‚ С‚У™ РёС‚У™ алмаган, Т»У™Рј СЂСѓСЃ шәһәрләренә утыртылган татарлар ТЇР· милләтләрен оныту хакында уйлап та карамаганнар. Алар контрибуция җыйганнар – бөек кенәзне әсирлектән коткарган өчен җан хакы җыйганнар Т»У™Рј ТЇР· хезмәтләрен ТЇС‚У™РіУ™РЅ өчен СЂСѓСЃ җиреннән керем алганнар – «тукланганнар»; шулай итеп, татарлар ватандашларының күпмедер өлешен асрау хәсрәтен СЂСѓСЃ халкы иңенә салганнар.

Татарлар Р СѓСЃРёСЏРіУ™ килеп, җаннары теләгәнчә яши башлыйлар, ТЇР·Р»У™СЂРµ урнашкан С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРґУ™ мәчетләр салалар. Соңрак РўУ©СЂРєРёСЏРіУ™ барган СЂСѓСЃ илчесе болай әйткән: «Минем хөкемдарым мөселман диненә дошман түгел. РђРЅС‹ТЈ колы Саин Булат патша Касыймда хакимлек РёС‚У™. Хәйбулла солтан – Юрьевта, Р?Р±У™Рє – Сурожикта, нугай Р±РёР»У™СЂРµ – Романовта: алар барысы РґР° ТЇР· мәчетләрендә ирекле РІУ™ мәгруранә рәвештә РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµ олылыйлар»[15 - Дела турецкие, в„–В 2, Р». 23. – Карамзин Рќ. Рњ. – Рў. IX. – РЎ. 105.]. В«ТєУ™Рј СѓР» калаларда мөселман динендәге кешеләр ТЇР· гадәтләренчә мәчетләр тоталар, Т»У™Рј хөкемдар аларны ТЇР· диннәреннән берничек С‚У™ дүндерергә тырышмый Т»У™Рј гыйбадәтханәләрен җимерми».[16 - Карамзин Рќ. Рњ. – Рў. XI. – Примеч. 347.] Чит кавем кешеләрен РґУ™ТЇР»У™С‚ белән идарә эшенә җәлеп РёС‚ТЇ, татарларның илгә агылып РєРёР»ТЇРµ, контрибуция С‚ТЇР»У™ТЇ хисабына авыр салымнар җыю, татар ханына тулаем бер удел бүлеп Р±РёСЂТЇ – болар бөтенесе РґУ™ СЂСѓСЃ кешеләренең Р±РёРє нык ачуын китерергә тиеш РёРґРµ. Дини фанатиклыгы шактый булган җирле халыкны СЂСѓСЃ шәһәрләрендә мәчетләр салу аеруча ярсыта. Василий Казан әсирлегендә чакта килешенгән солых шартларын ТЇС‚У™ТЇ ачулы халык кузгалышларын китереп чыгара. Бигрәк С‚У™ боярлар, СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂ Т»У™Рј РґРёРЅ әһелләре тузына. Р?лдә СЏТЈР° тәртипләр урнаштырып У©С‡ ай ярым вакыт СѓР·СѓРіР°, Василийны тәхеттән төшерәләр Т»У™Рј күзен чокыйлар; аны «нигә СѓР» Р СѓСЃРёСЏ җиренә татарларны китерде РґУ™ аларга олыслары белән бергә калаларны туклану өчен Р±РёСЂРґРµ?В»[17 - Соловьёв РЎ. Рњ. – РЎ. 1066, 1068.] РґРёРї гаеплиләр. Сукыр Василийны яклап Касыйм Т»У™Рј РЇРєСѓР± солтаннар кузгала, алар 1447 елда бөек кенәзгә РњУ™СЃРєУ™ТЇ тәхетен кайтаралар. Солых килешүе тормышка ашырыла…

Профессор Вельяминов-Зернов Казан ханлыгының оешуын РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ 1445 елгы яудан кайту вакыты белән тәңгәлләштерә. РЈР» үзенең Р±Сѓ фаразын болай нигезли: 1) 1444 елда РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан Нижнийга килеп, анда кышларга ниятли: В«У?РіУ™СЂ РґУ™ хан Казанны башкаласы иткән булса, СѓР» Нижнийны кышлак РёС‚У™СЂРіУ™ маташмыйча, болай гына яуларга килер иде»[18 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – I. – РЎ. 8–9.]. 2) Василийның әсирлектән Казанда түгел, Курмышта азат ителүе РјУ™РіСЉР»ТЇРј, шуңа РґР° әсирлектән азат ителгән бөек кенәзне «Мәскәүгә Казаннан кайтты» РґРёРї С…У™Р±У™СЂ иткән Архангель елъязмасында төгәлсезлек киткән РґРёРї санарга РєРёСЂУ™Рє; шул СѓРє елъязманың РњУ™С…РјТЇРґ Т»У™Рј РЇРєСѓР± солтаннарның 1445 ел язында «яуга Казаннан кузгалдылар» РґРёРіУ™РЅ С…У™Р±У™СЂ РґУ™, Вельяминов-Зернов фикеренчә, хата[19 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – I. – РЎ. 7]. 3) Патша елъязмасында (Царственный летописец) болай әйтелә: «Белёвтан падишаһ (Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ) Нижнийдагы РЇТЈР° калага китте Т»У™Рј шунда утырып калды. Аңардан Т»У™Рј РЇТЈР° каладан бөек Василий Васильевич РєТЇРї зыян-Р·У™ТЇСЂУ™С‚ РєТЇСЂРґРµ, шуңа РґР° Владимирда Крещениене (Р±У™Р№СЂУ™Рј) үткәреп, үзенең бөтен кардәшләре Т»У™Рј кешеләре белән (ханга Т»У©Т—ТЇРј РёС‚У™СЂ өчен) РњСѓСЂРѕРјРіР° юнәлде. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ патша РёСЃУ™, РјРѕРЅС‹ ишетеп, Р?СЃРєРµ Нижний янындагы РЇТЈР° калага качты, СѓР» шунда яши иде». «Биредә елъязмачы Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ Алтын Урдадан качканнан СЃРѕТЈ 1445 елның язына кадәр РўТЇР±У™РЅ Новгородта даими яшәвен әйтергә тели», – РґРёРї шәрехли Вельяминов-Зернов[20 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – I. – РЎ. 9.].

Аның дәлилләрен тикшереп чыгыйк. Чыннан да, әгәр Мөхәммәд хан Казанда даими яшәсә, Вельяминов-Зернов әйткәнчә, ул нигә Нижнийда кышларга ниятләде икән? Моңа мондый фараз белән җавап бирергә мөмкин: яуны көзен башлап, хан аны язын дәвам итәргә уйлаган (чынлыкта шулай була да), шуңа ул, Мәскәүгә һөҗүм иткәндә җайлы булсын өчен, Түбән Новгородны үз кулында тотарга теләгән дә. Вельяминов-Зернов фикеренчә, хан Түбән Новгородта даими яшәсә, елъязмачы аның шунда кышларга ниятләве турында язып та тормас иде: яшәгән җиреңдә кышлау табигый лабаса, һәм ул турыда телгә алып торуның кирәге дә юк.

Архангель елъязмасының «бөек кенәз әсирлектән азат ителеп, Мәскәүгә Казаннан кайтты» дигән хәбәрен аның Казан тоткынлыгыннан, казаннар кулыннан котылуы дип аңларга кирәк.

Вельяминов-Зерновның «Куылган хан, Казан турында башына да китермичә, Түбән Новгородны торак итеп сайлап, үзенә башкала итәргә теләмәде микән?»[21 - Вельяминов-Зернов В. В. – 10 б.] дигән фаразы һични белән нигезләнмәгән. Патша елъязмасыннан ханның «иске Нижний янындагы Яңа калага урнашуыннан» алып «Муромга юнәлүенә» кадәр күпме вакыт узуын билгеләп булмый. Елъязмалар буенча, хан Нижнийга тик 1444 елда гына килә һәм анда «кышларга тели»[22 - ПСРЛ. – Т. VI. – С. 170.]. Мөхәммәд ханның 1427 елдан алып 1445 елга кадәр мөһаҗир буларак 3000 лек гаскәре белән Нижнийда даими яшәве һәм шуннан Мәскәүгә яу башлавы елъязмаларда берничек чагылмый; Белёвтан куып җибәргәнне, Нижний Новгородта урнашып калуына рус хөкүмәте юл куяр идеме? 1445 елгы яуны кузгатып, Русияне кыен шартларда калдырыр өчен, Мөхәммәд хан гаскәрне тулыландыручы күпсанлы халыкка таянырга һәм үз алдына зур дәүләт бурычлары куярга тиеш иде – Вельяминов-Зернов сурәтләгән сукбай авантюрист образына бу һич тә туры килми.

Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ турында мәгълүматлар аз сакланса РґР°, килеп җиткән С…У™Р±У™СЂР»У™СЂРґУ™РЅ аның Р·СѓСЂ шәхес булуы күренә. Сарайда СѓР» Р±РёРє С€У™Рї идарә РёС‚У™, Р СѓСЃРёСЏ белән мөнәсәбәтләр хуҗаларча нык Т»У™Рј эзлекле була. Сарайдан куылгач, СѓР», Кырымга китеп, бәйсез дәүләткә нигез сала, аны Сарай хөкүмәте РґУ™ таный. Р?кенче тапкыр тәхеттән төшкәч С‚У™, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ СЂСѓС…С‹ сынмый, СѓР» аз санлы чирүе белән Р СѓСЃРёСЏРіУ™ РєРёР»У™. Белёв янында русларны Т—РёТЈРіУ™С‡, Кырым ханлыгы мисалында, Сарайдан бөтен Урта Р?дел буен аерып алып, мөстәкыйль РґУ™ТЇР»У™С‚ төзергә РЅРёСЏС‚ кыла. У?леге олпат ниятен СѓР» уңышлы рәвештә тормышка ашыра: көчле РґУ™ТЇР»У™С‚ оеша, Т»У™Рј аның яшәвен С‚У™СЌРјРёРЅ итүче Р·СѓСЂ С…У™СЂР±Рё РєУ©С‡ РїУ™Р№РґР° була. Р СѓСЃРёСЏРіУ™ каршы РёРєРµ явын Т—РёТЈТЇ белән тәмамлый: 1439 елда СѓР» РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ кадәр барып Т—РёС‚У™, 1445 елда РёСЃУ™ Суздальгә Т—РёС‚У™ Т»У™Рј әлеге сугышта РњУ™СЃРєУ™ТЇ патшасын әсирлеккә төшерә. Р СѓСЃРёСЏ Р°ТЈР° авыр контрибуция түли, У™ СЂСѓСЃ шәһәрләренә татарлар барып урнаша. РЈР» гына РґР° түгел, Р°ТЈР° Р СѓСЃРёСЏ чикләрендә улы Касыйм идарәсендәге СЏТЈР° РґУ™ТЇР»У™С‚ – Касыйм ханлыгын С‚У©Р·ТЇ мөмкинлеге туа. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРєУ™ тирән акыл, РєРѕРґСЂУ™С‚ Т»У™Рј гаҗәеп эшлеклелек хас була. Р‘ТЇС‚У™РЅ сыйфатларына килгәндә РёСЃУ™, СЂСѓСЃ тарихчылары тарафыннан РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ «рыцарьлыгы» гына телгә алына: 1430 елда СѓР» Мцен воеводасы Григорий Протасовны мәкерле рәвештә әсирлеккә алган РҐУ™Р№РґУ™СЂ Р±У™РєРЅРµ антын Р±РѕР·СѓРґР° гаепли[23 - РџРЎР Р›. – Рў. VIII. – РЎ. 95. – РЎРјРёСЂРЅРѕРІ. Р?стория Крымского ханства. – РЎ. 201.].

Казан ханлыгын оештыру даһиларча уйланган РґРёСЏСЂРіУ™ ярый. РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан Урта Р?делдә мөселман мәмләкәтен торгызырга җыенганда, борынгы мәдәнияткә РёСЏ җирле халыкның үзенчәлеген аңлап, ныклы РґУ™ТЇР»У™С‚ булып яши алуын дөрес тоеп СЌС€ РёС‚У™. РђРЅС‹ТЈ Р±Сѓ күрәзәчел нияте Р·СѓСЂ осталык белән тормышка ашырыла, Т»У™Рј СЏТЈР° төзелгән РјУ™РјР»У™РєУ™С‚ гаять куәтле булып чыга. РҐУ™СЂР±Рё таланты Т»У™Рј оештыру даһилыгы Казан ханлыгына нигез салучыга дәүләтне шундук тиешле югарылыкка күтәрергә Т»У™Рј Р СѓСЃРёСЏРґУ™РЅ шул РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ өстенлеккә ирешергә мөмкинлек Р±РёСЂУ™ РєРё, СЏТЈР° ханлык белән Сарайга караганда РґР° ныграк исәпләшергә РјУ™Т—Р±ТЇСЂ булалар. Казан татарларының мәмләкәте боларның бөтенесе өчен РґУ™ Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРєУ™ бурычлы.




Олуг Мөхәммәднең варислары

1467–1469 еллардагы сугыш


Мөхәммәд хан Түбән Новгородтан Казанга кайтып озак та тормый үлә. Аның Мәхмүд, Касыйм, Якуб исемле өч улы була. 1445 елда Мәхмүд һәм Якуб солтаннар русларга каршы яуда катнашалар, 1446 елда Касыйм белән Якуб, Василий Тёмныйны яклап, Русия гаскәренә ярдәм итәләр. Ука (Ока) елгасы янындагы Мещерский городокның удельный кенәзе булып Касыйм Русиядә кала. Якуб елъязмаларда Вагага һәм Кокшеньгага каршы 1452 елгы рус явында катнашучы сыйфатында телгә алына[24 - ПСРЛ. – Т. VI. – С. 179–180; Т. VIII. – С. 125.].

Олуг Мөхәммәднең үлеменнән соң тәхеткә аның улы Мәхмүд утыра… Мәхмүд солтан, әтисе оештырган эшләргә катнашып, үзен күренекле шәхес итеп таныткан була инде. Мәскәүнең бөек кенәзе Василий әсирлеккә алынган атаклы Суздаль сугышында чирү башы булып ул торган. Рус елъязмаларында Мәхмүд еш кына әтисе белән бергә искә алына, һәм хәтта Белёвтагы җиңүне дә кайбер елъязмалар, Мөхәммәд «улы Мәмәтүк белән бергә» яулаган, дип әйтәләр[25 - ПСРЛ. – Т. V. – С. 267.].

Вельяминов-Зернов, Казан ханлыгын РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ түгел, У™ РњУ™С…РјТЇРґ оештырган, РґРёРї СЏР·Р°. РњРѕРЅС‹ТЈ белән килешеп булмый. 1445 елда Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ белән РњУ™С…РјТЇРґ Казанда түгел, РўТЇР±У™РЅ Новгородта СЏС€У™РіУ™РЅ, РґРёРї язган Вельяминов-Зерновның фикерен дөрес РґРёРї уйлаганда РґР°, 1438–1445 елларда Урта Р?дел буенда мөстәкыйль татар дәүләте булган Т»У™Рј аны РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан оештырган, РґРёРї икърар РёС‚У™СЂРіУ™ туры РєРёР»У™.

«Казан елъязмачысы» РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ үлеме Т»У™Рј РњУ™С…РјТЇРґ ханның тәхеткә менүе хакында кеше ышанмастай С…У™Р±У™СЂРЅРµ җиткерә: «Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ үзенең кече улы РЇРєСѓР± белән бергә олы улы Мамотяк тарафыннан суеп үтерелде». Казан ханлыгы турында язган барлык СЂСѓСЃ авторлары әлеге ялганны кабатлауны РєРёСЂУ™Рє таба, Т»У™Рј хәтта Вельяминов-Зернов та ТЇР·Рµ ТЇРє «Казан елъязмачысы» РЅС‹ТЈ әлеге хикәясендә РєТЇРї кенә алдашуларны Т»У™Рј тупас хаталарны күрсәткән хәлдә болай СЏР·РґС‹: «Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ үлеме турында әлеге С…РёРєУ™СЏРґУ™ әйтелгән С…У™Р±У™СЂРЅРµТЈ дөрес булуы РјУ©РјРєРёРЅ. Хан белән нидер булган, С‡У©РЅРєРё СѓР» елъязмаларда телгә алынмый башлый, аның урынын улы ала»[26 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – РЎ. 11.]. Елъязма сәхифәләреннән РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ югалуын вафаты белән РґУ™ аңлатырга РјУ©РјРєРёРЅ. РђРЅС‹ТЈ өлкән кеше булуы аңлашыла: У©С‡ улы РґР° РёРЅРґРµ атаклы СЏСѓ башлары. У? үтерелүен фараз РёС‚У™СЂ өчен бернинди дәлил РґУ™ СЋРє. Хан улының фетнәсенә РґУ™ ышанырлык түгел. «Казан елъязмачысы» РЅС‹ТЈ СЏР·Сѓ алымнарын белгәнгә, әлеге С…У™Р±У™СЂРЅРµ РґУ™ авторның СЏРЅУ™ бер ялганы РґРёРї санарга РјУ©РјРєРёРЅ. В«У?леге У™СЃУ™СЂВ» Казан кешеләренә фанатикларча нәфрәт белән сугарылган, елъязмачы аларны явыз вәхшиләр итеп сурәтләргә Т»У™Рј аларның бәхетсезлегеннән РєУ©Р»У™СЂРіУ™ омтыла. «Казан елъязмачысы», татарларның ерткычлыгын күрсәтеп, укучыларны шаккатырыр өчен, ТЇР·Рµ ТЇРє төрле көлке Т»У™Рј кеше ышанмастай вакыйгаларны уйлап таба, чама хисен оныта. У?леге У™СЃУ™СЂРЅРµ тарихи РґРёРї түгел, У™ У™РґУ™Р±Рё У™СЃУ™СЂР»У™СЂРЅРµТЈ беллетристика өлешенә кертеп санарга РєРёСЂУ™Рє. РњУ™С…РјТЇРґРЅРµТЈ атасы белән энесен суеп үтерүе турында язганнан СЃРѕТЈ, автор «чаяннан елан калды» РґРёРї У©СЃС‚У™Рї РєСѓСЋРЅС‹ РєРёСЂУ™Рє таба. РҐРёРєРјУ™С‚ шунда РєРё: РЇРєСѓР± солтан Р±Сѓ заманнарда РёСЃУ™РЅ була, СѓР» әле тагын берничә ел СЂСѓСЃ чыганакларында телгә алына. Шушы факт кына «Казан елъязмачысы» РЅС‹ТЈ ялганына бер дәлил түгелмени?! Профессор Вельяминов-Зернов «Казан патшалыгының тарихы» («Казан елъязмачысы») турында: «Бу чыганактан Р±РёРє сак файдаланырга РєРёСЂУ™Рє, – РґРёРї СЏР·Р°. – РђТЈР° бихисап У™РєРёСЏС‚, шыттыру кергән; еллар буталган, вакыйгаларның агышы бозылган; автор, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, каләменең РЅРё язганына игътибар итмичә, хәтеренә генә ышанып иҗат иткән»[27 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – I. – 6 Р±.]. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ патшалык РёС‚ТЇРµ турындагы С…РёРєУ™СЏС‚ хакында СѓР» болай РґРё: «Бу С…РёРєУ™СЏРґУ™ бөтен РЅУ™СЂСЃУ™ буталып беткән»[28 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – I. – 11 Р±.]. РЁСѓТЈР° РґР° карамастан СѓР», әлеге С…РёРєУ™СЏРіУ™ таянып, бернинди дәлилләргә нигезләнмәгән фараз әйтергә Т—У©СЂСЊУ™С‚ РёС‚У™: «Мин ТЇР·-үземә болай аңлатам: Василийны азат иткәннән СЃРѕТЈ, русларны җиңүенә хозурланган Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ РњУ™С…РјТЇС‚У™Рє белән Курмыштан Казанга СЋРЅУ™Р»У™. У? тәхеткә сусаган РњУ™С…РјТЇС‚У™Рє әтисен үтерергә ниятли Т»У™Рј ниятен тормышка ашыра да»[29 - Вельямин-Зернов Р’. Р’. – I. – 11 Р±.]. Касыйм Т»У™Рј РЇРєСѓР± солтаннарның Р СѓСЃРёСЏРґУ™ РїУ™Р№РґР° булуы уңаеннан СѓР» СЏРЅУ™ нигезләнмәгән фаразны җиткерә: «Мөгаен, солтаннар, аталары Т»У™Рј борадәрләре кебек үтерелүдән куркып, РњУ™С…РјТЇС‚У™РєС‚У™РЅ качып киткәннәрдер»[30 - Вельяминов Зернов Р’. Р’. – I. – 13 Р±.]. Чынлыкта Касыйм Т»У™Рј РЇРєСѓР± (үтерелгән килеш абыйсыннан качучы!) солтаннар үзара шартнамәне гамәлгә ашыру өчен Р СѓСЃРёСЏРіУ™ РєРёР»У™Р»У™СЂ Т»У™Рј Василий Тёмныйны СЏРЅУ™РґУ™РЅ тәхеткә мендерүдә катнашалар.

РњУ™С…РјТЇРґ ханның ничек хакимлек РёС‚ТЇРµ турында бернәрсә РґУ™ билгеле түгел. Казан белән булган сугышларны С…У™Р±У™СЂ итмичә калдырмый торган СЂСѓСЃ елъязмалары руслар белән казаннар тыныч СЏС€У™РіУ™РЅ Р±Сѓ дәвер турында дәшмиләр. РЈР» дәвердән безгә килеп җиткән бер генә документ бар, анда РњУ™СЃРєУ™ТЇ митрополиты Р?онаның 1455 елда РёРєРµ хезмәтчесен, Р±ТЇР»У™РєР»У™СЂ («чүпрәк-чапрак») белән хат тоттырып, Казан аксөяге РЁУ™РїС‚У™РєРєУ™ Т—РёР±У™СЂТЇРµ СЃУ©Р№Р»У™РЅУ™. РЁУ™РїС‚У™РєРЅРµ СЂСѓСЃ чиркәвенең башлыгы «белеш» РґРёРї атый Т»У™Рј түбәнчелек белән аңардан РњУ™С…РјТЇРґ хан алдында үзенең вәкиле булуын үтенә. Бу документтан өземтә китергән Рќ. Рџ. Загоскин менә РЅУ™СЂСЃУ™ У™Р№С‚У™: В«У?РіУ™СЂ СЂСѓСЃРЅС‹ТЈ шундый олы кешесе Казан түрәсенә сыенмакчы РёРєУ™РЅ РёРЅРґРµ, РґРёРјУ™Рє, XV Р№У©Р·РЅРµТЈ икенче яртысы башында Казанның абруе Р±РёРє Р·СѓСЂ булган»[31 - Спутник РїРѕ Казани. – РЎ. 39.].

РњУ™С…РјТЇРґ хан хакимлек иткән чакта руслар белән казаннар арасындагы тынычлык мөгамәләләре бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ РґУ™ бозылмый. 1446–1466 елларны башлыча Казан ханлыгы белән Р СѓСЃРёСЏРЅРµТЈ СЃУ™ТЇРґУ™ багланышлары ныгыган Т»У™Рј Казан тулысынча Р?делдә халыкара СЃУ™ТЇРґУ™ үзәгенә әверелгән дәвер РґРёРї санарга РєРёСЂУ™Рє. 1445 елны руслар белән төзегән килешү Р СѓСЃРёСЏРґУ™РЅ даими рәвештә акча килеп торуын С‚У™СЌРјРёРЅ иткән, Т»У™Рј Р±Сѓ акча СЃУ™ТЇРґУ™ эшләрен киңәйтергә җай тудырган.

Казанга Русиядән ясак рәвешендә кергән «выход» илдә капиталның артуына китерә, шул вакытта тупланган һәм халык арасында кулланышта йөргән капиталның ел саен шактый өлеше ясак итеп читкә җибәрелүне чыннан да выход (чыгыш) дип атау дөрес иде[32 - Любавский М. Русская история до конца XVI века. – С. 154.].

Казаннар, халыкара СЃУ™ТЇРґУ™ өлкәсендәге эшчәнлекләрен үстерә барып, Казан каласын Көнчыгыш Ауропадагы менә РґРёРіУ™РЅ товар алмашу үзәгенә әйләндерәләр. РњРѕРЅРґР° Урта РђР·РёСЏРґУ™РЅ, Себердән, Фарсы иленнән, Кавказ аръягыннан, бөтен Р?дел буеннан Т»У™Рј Р СѓСЃРёСЏРґУ™РЅ СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂ Т»У™Рј товарлар агылган. Казанда ел саен уздырыла торган СЏСЂРјРёРЅРєУ™, элеккеге Болгар базарына СЏРєРё соңрак РўТЇР±У™РЅ Новгородтагы «Бөтенрусия сәүдәханәсе» РЅУ™ хас булганча, гаять Р·СѓСЂ халыкара базар әһәмиятен яулый. РЇСЂРјРёРЅРєУ™, Т—У™Р№ РєУ©РЅРµ ташулар кайткач, Р?делнең Казан каршысындагы комлы утравында уздырылган. Руслар СѓР» утрауны «Гостиный остров» РґРёРї йөрткәннәр. РђРЅРґР° ел саен СЏР·РіС‹ ташу күмеп РєРёС‚У™ торган СЃУ™ТЇРґУ™ биналары, амбарлар Т»У™Рј келәтләр урнашкан була.

Казан ханлыгының С…У™СЂР±Рё куәте тыныч СЃУ™ТЇРґУ™ РёС‚ТЇРіУ™ ышаныч тудырганлыктан, РјРѕРЅРґР° байтак кеше күченеп РєРёР»У™. «Казан елъязмачысы» С…У™Р±У™СЂ итүенчә: «Патша янына төрле илләрдән – Алтын Урдадан Т»У™Рј У?стерханнан, Азаудан Т»У™Рј Кырымнан – варварлар җыела башлады; Т»У™Рј Бөек Алтын РЈСЂРґР° хәлсезләнә барып, аның урынына СЏТЈР° Казан урдасы РєУ©С‡У™СЏ Т»У™Рј ныгый башлады»[33 - РџРЎР Р›. – Рў. XIX. – РЎ. 19–20.]. Ханлыкның башкаласы, Р±РёРє ихтимал, менә шушы дәвердә аеруча баеган, СЌСЂРµ С€У™Т»У™СЂ булып зурайган, мөселман мәдәниятенең мәркәзенә У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ. РњУ™С…РјТЇРґ ханның тыныч кына хакимлек иткән чорында Казан ханлыгының структурасы тулысынча оешып, мәмләкәтнең эчке тәртипләре барлыкка килгән Т»У™Рј ныгып җиткән булырга тиеш. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ РґУ™ Р±Сѓ дәверне У©Р№СЂУ™РЅТЇ өчен кирәкле чыганакларның калмавына ачынырга туры РєРёР»У™.

У?ле 1461 елда хакимлек иткән РњУ™С…РјТЇРґ хан 1460 еллар башында үлә… Йола буенча, аның тол калган хатыны РјУ™СЂС…ТЇРјРЅРµТЈ энесе – РЈРєР° буендагы РњРёС€У™СЂ шәһәрчегенең (Мещерский РіРѕСЂРѕРґРѕРє) идарәчесе (удельный государь) Касыйм солтанга РєРёСЏТЇРіУ™ чыгарга тиеш була.

РњУ™С…РјТЇРґ ханның РёРєРµ улы – Хәлил белән Р?Р±СЂР°Т»РёРј кала. Тәхеткә Хәлил хан менә. РЈР» Р±РёРє кыска вакытта ханлык РёС‚У™, Т»У™Рј аның идарәсе турында без берни белмибез. Хәлилнең ханлык итүенә шикләнүчеләр РґУ™ бар. У?РјРјР° Казан ханнарының борынгы шәҗәрәләрендә аның исеме теркәлгән, У™ СЂСѓСЃ елъязмаларында Р±Сѓ турыда С…У™Р±У™СЂ-хәтер СЋРє. Хәлилнең ханлык РёС‚ТЇРµ турында Герберштейн СЏР·Р°[34 - Записки Рѕ РњРѕСЃРєРѕРІРёРё. – РЎ. 139.]. РЈР» аны Хелеалек (ChРµlРµaleck) РґРёРї атый. Шулай СѓРє Р±Сѓ ханның исеме профессор Фукс тапкан Казан ханнарының борынгы татар шәҗәрәсендә РґУ™ бар[35 - Р?стория Рі. Казани. – Р?Р·Рґ. 5. – РЎ. 22.]. Хәлил хан нугай Р±У™РіРµ Тимернең кызы Нурсолтанга У©Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ була.

1460 елларда Казан халкының идарәче катлавында аерымлану тоемланып, ике сәяси юнәлеш төсмерләнә башлый. Чыганаклар җитмәгәнлектән һәм бу мәсьәлә фәнни әдәбиятта өйрәнелмәгәнгә күрә, әлеге вакытта мондый аерымлануның төп сызыгын һәм сәяси юнәлешләрнең характерын ачыклау мөмкин түгел. Күрәсең, бер юнәлеш мәмләкәттәге хакимиятне яклагандыр, икенчесе хөкүмәт юнәлешенә оппозициядә булгандыр. Оппозиция башында Габделмөэмин бәк торган.

Хәлил хан 1467 елда ТЇР»У™. РђРЅС‹ТЈ балалары булмый, шунлыктан хан итеп аның энесе Р?Р±СЂР°Т»РёРјРЅС‹ игълан РёС‚У™Р»У™СЂ. Йола ТЇС‚У™Рї, Нурсолтан ханәш РјУ™СЂС…ТЇРј иренең энесенә – Р?Р±СЂР°Т»РёРјРіР° РєРёСЏТЇРіУ™ чыга. Оппозиция, хөкемдарлар алмашынуыннан файдаланып, РґУ™ТЇР»У™С‚ эшләренә йогынты ясарга, хакимиятне ТЇР· кулына алырга омтылып карый. Габделмөэмин фиркасе хан тәхетенә Хәлил белән Р?Р±СЂР°Т»РёРјРЅС‹ТЈ абзыйсы («дядя» – РґУ™РґУ™. – РўУ™СЂТ—.) Касыйм ханзадәне РєСѓСЏСЂРіР° тели.

Казан ханлыгындагы төрле фиркаләрнең үзара алышуы белән бергә рус хөкүмәтенең тыкшынуы тәхет өчен көрәшне кыздырып җибәрә.

Династия мәсьәләсен РґУ™ онытмаска РєРёСЂУ™Рє. Бу җәһәттән абзый белән Т—РёСЏРЅ (бертуганының баласы) арасындагы тәхет өчен РєУ©СЂУ™С€ мисалларын без Р СѓСЃРёСЏ тарихыннан РґР° РєТЇРїР»У™Рї беләбез. Бу идарәнең «нәүбәттәге» тәртибе белән тәхетнең атадан балага калырга тиешлеге арасындагы РєУ©СЂУ™С€ була. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ өлкән улы РњУ™С…РјТЇРґ Казан тәхетенә менсә, кечесе Касыйм РњРёС€У™СЂ илендә хан була. РњУ™С…РјТЇРґРЅРµТЈ вафатыннан СЃРѕТЈ Касыймның Казан тәхетен дәгъваларга тырышуы табигый. Р›У™РєРёРЅ Р±Сѓ турыда безгә берни РґУ™ билгеле түгел. РњРѕРЅС‹ чыганакларның булмавы Т»У™Рј Хәлил ханның тәхеттә аз утыруы белән аңлатырга РјУ©РјРєРёРЅ. РљТЇСЂУ™СЃРµТЈ, Касыйм тәхеткә РґУ™РіСЉРІР° РёС‚У™СЂРіУ™ РґУ™ өлгермичә калган. Хәлилнең үлеме СЏРЅУ™ тәхеткә кемне мендерү мәсьәләсен РєУ©РЅ тәртибенә РєСѓСЏ, Т»У™Рј Касыйм Казан ханы булырга үзенең хакы барлыгын белдерә. Касыйм белән Р?Р±СЂР°Т»РёРј арасындагы тәхет өчен РєУ©СЂУ™С€ тарихи әдәбиятта өйрәнелмәгән; РЎ. Рњ. Соловьёв Т»У™Рј Р’. Р’. Вельяминов-Зернов кебек СЂСѓСЃ тарихчылары әлеге көрәшнең асылын Касыймның дәгъвасы белән түгел, У™ Габделмөэмин тарафдарларының оппозициясе белән бәйлиләр. Рќ. Рњ. Карамзин «Казан аксөякләре белән элемтәдә торган» Касыймның дәгъвасына У™Т»У™РјРёСЏС‚ Р±РёСЂСЃУ™ РґУ™, Касыйм белән Р?Р±СЂР°Т»РёРјРЅС‹ТЈ туганлык нисбәтенә игътибар итми, СѓР» Р?Р±СЂР°Т»РёРјРЅС‹ Касыймның Т—РёСЏРЅРµ (бертуганының улы) буларак түгел, У™ ТЇРіРё улы буларак телгә ала.

1460 елларда Казан ханлыгындагы фиркаләрнең юнәлешен, чыганакларда күрсәтелмәгәнгә, Р±РёРє авырлык белән генә ачыклап була. Нәселдәнлек омтылышларына Р±У™Р№Р»У™Рї карасак, Р±Сѓ төркемнәрнең асылын күпмедер күзалларга РјУ©РјРєРёРЅ. Казаннан читтә СЏС€У™РІРµ сәбәпле, Касыйм солтанның тәхеткә хокукын формаль рәвештә генә таныганнар; әлбәттә, аңардан РґУ™ТЇР»У™С‚ идарәсендә ниндидер яңалык та көтүчеләр булган. У? менә Р?Р±СЂР°Т»РёРј солтан РєТЇР· алдында, СѓР» Казан ханлыгындагы көндәлек вазгыять белән яхшы таныш; андый кешене тәхеттән ваз кичтерү дәүләттәге тәртипләрдән зыян күрүчеләргә Т»У™Рј, ерактан килгәнгә Казан эшләрендә тәҗрибәсез булган өлкән яшьтәге кеше тәхеткә менгән очракта, үзләренә файда көтүчеләргә генә РєРёСЂУ™Рє була. Р?Р±СЂР°Т»РёРј тирәсенә, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, РњУ™С…РјТЇРґ Т»У™Рј Хәлил ханнар вакытында РёР» тоткан кешеләр җыелган. Алар өчен даимилек, тотрыклылык РјУ©Т»РёРј була. У? чит илдән килгән ханның РЅРёРЅРґРё СЃУ™СЏСЃУ™С‚ үткәрергә җыенуын кайдан беләсең? Касыймның тәхеткә менүен СЃУ™СЏСЃРё үзгәрешләр көтеп, шуның нәтиҗәсендә хакимияткә килергә омтылучылар яклаган. Аннары СЏТЈР° хан тәхеткә менгән очракта аларга бурычлы РґР° булачак Р±РёС‚ әле. Вельяминов-Зернов фикеренчә, Р?Р±СЂР°Т»РёРјРіР° каршы кыерсытылган Р±У™РєР»У™СЂ күтәрелә[36 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – РЎ. 53.]. У?лбәттә, СЏТЈР° гына тәхеткә менгән Р?Р±СЂР°Т»РёРјРЅС‹ТЈ кемнәрнедер кыерсытырга өлгерүенә ышануы кыен, шулай РґР° моңарчы тәхеттән читкә тибәрелгән көчләрнең хакимияткә омтылуы чынбарлыкка туры РєРёР»У™. Габделмөэмин тарафдарларының азлыгы фиркаләрнең социаль СЃУ™Р±У™РїР»У™СЂ аркасында түгел, У™ С€У™С…СЃРё мөнәсәбәтләргә бәйле рәвештә оешуына ишарә РёС‚У™. Казан җәмгыятенең югары катлавындагы каршылыкларны социаль СЃУ™Р±У™РїР»У™СЂ белән тирән итеп аңлатырга бернинди нигез СЋРє.

Касыйм солтанның Казан тәхетенә дәгъвасын сылтау итеп, рус хөкүмәте ханлык эшләренә тыкшына башлый. Башта руслар бик сак эш итә, янәсе, алар тәхеткә хокукы булган Касыймны гына яклыйлар, әмма тиздән күршеләрнең чын нияте ачылып, эш сугышка барып җитә.

Русиядә удел кенәзе булып хезмәт иткән Касыйм солтан Казан тәхетен дәгъва иткәндә, үз гаскәрләренә таяну өстенә, рус хөкүмәтеннән дә ярдәм ала. Мишәр биләмәләрендә әллә ни хәрби көче булмаганлыктан, ул Мәскәү хөкемдарыннан үз карамагына гаскәр бирүен үтенә. Рус хөкүмәте дәгъвачыга булышырга һәм шуның белән Казан ханлыгының эчке эшләренә тыкшынырга кирәк дип таба…

Суздаль янындагы җиңелүдән СЃРѕТЈ шактый вакыт үткән, СЂСѓСЃ дәүләте РёРЅРґРµ ныгыган була. XV гасыр дәвамында бөек СЂСѓСЃ дәүләте РёРЅРґРµ оешып Т—РёС‚У™. РњУ™СЂРєУ™Р·Рµ РњУ™СЃРєУ™ТЇ РєУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ РєУ©С‡У™СЏ. 1440 елларда без Василий Тёмныйны татар У™СЃРёСЂРµ итеп РєТЇСЂСЃУ™Рє, 1460 елларда РњУ™СЃРєУ™ТЇ тәхетендә РёРЅРґРµ гайрәтле хөкемдар, РґР°Т»Рё идарәче Т»У™Рј бөек СЂСѓСЃ дәүләтен оештыручы утыра. РЈР» бөтен Р СѓСЃРёСЏРЅРµ берләштереп, РґУ©РЅСЊСЏРєТЇР»У™Рј сәясәттә үзенә лаек урын алырга омтыла. Бәхетсез Василий Тёмныйны алмаштырган Р?ван III хөкүмәте СЏТЈР° Т»У™Рј РєРёТЈСЂУ™Рє мәйданда үзенең эшчәнлеген җәелдерә. РЈР», тар-мар ителгәннән СЃРѕТЈ, яңадан ныгыган җитештерүче көчләргә таяна.

1462 елда тәхеткә утырган Р?ван III РЅРµТЈ Казан ханлыгына нисбәтле сәясәтенең агрессив булуы Р±РёРє тиз беленә. Касыйм солтанга булышу – Р±Сѓ сәясәтнең беренче адымы: егерме ел Р±СѓРµ Р СѓСЃРёСЏРґУ™ СЏС€У™РіУ™РЅ Т»У™Рј күпмедер РєТЇР»У™РјРґУ™ ТЇР· кешегә У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ солтанга тәхет СЌР»У™РіУ™ калса, СЂСѓСЃ хөкүмәте, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, күрше мәмләкәтнең тормышына йогынты ясарга өметләнгәндер. Шушы вакыттан РњУ™СЃРєУ™ТЇ-Казан мөнәсәбәтләренең СЏТЈР° чоры башлана: РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан заманында казаннар русларга Т»У©Т—ТЇРј РёС‚У™Р»У™СЂ; РњУ™С…РјТЇРґ хан заманында РёРєРµ күршенең бер-берсенә мөнәсәбәте тигезләнеп, үзара тыныч яшиләр; Р?Р±СЂР°Т»РёРј хан килгәч, руслар Т»У©Т—ТЇРјРіУ™ РєТЇС‡У™, Т»У™Рј тагын СЃРёРєСЃУ™РЅ Р±РёС€ елдан СЃРѕТЈ Р±Сѓ Т»У©Т—ТЇРј Казан ханлыгының җимерелүе белән тәмамлана…




Конец ознакомительного фрагмента.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=56748420) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



notes


Примечания





1


Поволжье в XV и XVI вв. – С. 131–132.




2


Тизенгаузен В. Г. – Т. I. – С. 534.




3


ПСРЛ. – Т. VIII. – С. 92.




4


Р?стория Крымского ханства. – РЎ. 232–233.




5


Смирнов В. Д. – 205–207 б.




6


ПСРЛ. – Т. V. – С. 267.




7


Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – I. – РЎ. 4–5. (Автор текст эчендә Вельяминов-Зернов хезмәтенең исемен күрсәтмәгән. Кереш өлешендә: В«Р?сследование Рѕ Касимовских царях Рё царевичах». РЁСѓР» сәбәпле астөшермәдә, русча китапттагыча, чыганакның авторы гына күрсәтелде. – Ред.)




8










9


Соловьёв РЎ. Рњ. Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – Р?Р·Рґ. «Общ. Польза». Рў. I. – РЎ. 1006.




10


Собр. гос. гр. и дог. – Т. I. – № 127. – С. 321.




11


Собр. гос. гр. – Т. I. – № 133. – С. 345.




12


Собр. гос. гр. – Т. I. – № 144. – С. 398.




13


Собр. гос. гр. – Т. I. – № 167. – С. 461.




14


Вельяминов-Зернов В. В. – I. – С. 155.




15


Дела турецкие, № 2, л. 23. – Карамзин Н. М. – Т. IX. – С. 105.




16


Карамзин Н. М. – Т. XI. – Примеч. 347.




17


Соловьёв С. М. – С. 1066, 1068.




18


Вельяминов-Зернов В. В. – I. – С. 8–9.




19


Вельяминов-Зернов В. В. – I. – С. 7




20


Вельяминов-Зернов В. В. – I. – С. 9.




21


Вельяминов-Зернов В. В. – 10 б.




22


ПСРЛ. – Т. VI. – С. 170.




23


РџРЎР Р›. – Рў. VIII. – РЎ. 95. – РЎРјРёСЂРЅРѕРІ. Р?стория Крымского ханства. – РЎ. 201.




24


ПСРЛ. – Т. VI. – С. 179–180; Т. VIII. – С. 125.




25


ПСРЛ. – Т. V. – С. 267.




26


Вельяминов-Зернов В. В. – С. 11.




27


Вельяминов-Зернов В. В. – I. – 6 б.




28


Вельяминов-Зернов В. В. – I. – 11 б.




29


Вельямин-Зернов В. В. – I. – 11 б.




30


Вельяминов Зернов В. В. – I. – 13 б.




31


Спутник по Казани. – С. 39.




32


Любавский М. Русская история до конца XVI века. – С. 154.




33


ПСРЛ. – Т. XIX. – С. 19–20.




34


Записки о Московии. – С. 139.




35


Р?стория Рі. Казани. – Р?Р·Рґ. 5. – РЎ. 22.




36


Вельяминов-Зернов В. В. – С. 53.



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения